Οι λαθεμένες συσχετίσεις εξωτερικών συνθηκών και νοερών εικόνων που κατασκευάζουμε για να αναπαραστήσουμε την πραγματικότητα

Η Κατάθλιψη είναι μια από τις πιο συνηθισμένες ψυχικές ασθένειες της εποχής μας και σύμφωνα με τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, επηρεάζει εκατομμύρια ανθρώπων στον κόσμο.

Η Κατάθλιψη είναι αποτέλεσμα δυσλειτουργικών αυτόματων σκέψεων τα οποία προκαλούν την σωστή απάντηση στο λάθος σήμα. Για παράδειγμα κάποιος που  βρέθηκε κάτω από συγκεκριμένες στρέσσογόνες συνθήκες έχει την τάση να αποφεύγει περιστάσεις που του θυμίζουν αυτές τις συνθήκες, αλλά και άλλες συνθήκες που αμυδρά μόνο μοιάζουν με τις αρχικές.

Αυτή λοιπών η  μαθημένη αποφευκτική στάση επεκτείνεται  και γενικεύεται σε βαθμό που μπορεί να φτάσει σε ακραία φαινόμενα κοινωνικής απομόνωσης.

Αποτελεί πλέον κοινή πεποίθηση μεταξύ των ψυχολόγων ότι δεν υπάρχει μια αντικειμενική πραγματικότητα στην οποία τα αισθητήρια όργανα μας έχουν απευθείας πρόσβαση (εμπειρισμός), αλλά ότι αντιθέτως αντιλαμβανόμαστε το κόσμο γύρω μας μέσα από τις γνωστικές αναπαραστάσεις που κατασκευάζουμε στον εγκέφαλο μας (φαινομενολογία).

Μια από τις συχνές εκδηλώσεις του καταθλιπτικού άγχους είναι για παράδειγμα η δυσκολία στην αναπνοή. Ένα σύμπτωμα βασανιστικό και αγωνιώδες το οποίο επιτείνει την ήδη επιβαρυμένη κατάσταση.

Ας παρακολουθήσουμε ένα φανταστικό  διάλογο ασθενούς και ειδικού.

-Βοηθήστε με σας παρακαλώ δεν μπορώ να πάρω ανάσα, πεθαίνω…
– Ηρέμησε νεαρέ μου είσαι σε απόλυτα ασφαλές περιβάλλον. Αντιλαμβάνομαι την αγωνία σου αλλά πολύ σύντομα θα αισθανθείς καλύτερα.

Οι άνθρωποι που πάσχουν από κατάθλιψη και άγχος δεν είναι κατά φαντασίαν ασθενείς.

Τα συμπτώματα που περιγράφουν είναι αληθινά και ως τέτοια βιώνονται. Η κρίση άγχους και η κρίση πανικού ως κλινικές οντότητες διαφορο-διαγνώσκονται από καταστάσεις πραγματικά επικίνδυνες για την ζωή (πχ το οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου ή το πνευμονικό οίδημα), αλλά αυτές καθ αυτές δεν είναι απειλητικές.

Σε κατάσταση πανικού οι μεσοπλεύριοι μύες (οι βασικού μύες της αναπνοής) βρίσκονται υπό τάση και δυσκολεύονται να εντείνουν σωστά τον θώρακα, το διάφραγμα υποφέρει με την σειρά του από την πίεση που ασκούν οι κοιλιακοί μύες (οι μύες με τους οποίους αναπνέουν οι άνθρωποι σε καθεστώς πανικού). Αν σε όλα αυτά προσθέσουμε και τις επιδράσεις που ασκεί η πτώση του  διοξειδίου του άνθρακα στο ΚΝΣ (ζάλη, τάση για έμμεσο κλπ) κατανοούμε το μέγεθος της δυσφορίας που βιώνει κάποιος σε τέτοια συνθήκη.

Οι περισσότεροι άνθρωποι  θα ανακουφιστούν σύντομα με απλές τεχνικές (μάσκα μη επανεισπνοής- φαρμακευτική αγωγή – καθησύχαση) ή απλώς με την αίσθηση ότι ο κίνδυνος έχει παρέλθει.

–Δεν ξέρω τι λέτε, αυτό που ξέρω είναι πως δεν είναι αρκετός ο αέρας εδώ μέσα..
-Αν δεν είναι αρκετός ο αέρας τότε οι άλλοι πώς αναπνέουν;

Πραγματικά αν δοκίμαζε κάποιος να κρατήσει την αναπνοή του για ορισμένα δευτερόλεπτα ή αν ξάπλωνε τοποθετώντας ένα τσουβάλι τσιμέντο πάνω στο στήθος του  θα μπορούσε να αντιληφθεί  πως αισθάνεται ένας άνθρωπος που βρίσκεται υπό το κράτος πανικού.

Αίσθημα επικείμενου θανάτου, έτσι περιγράφεται στα βιβλία της κλινικής ψυχολογίας το συγκεκριμένο αίσθημα.

–Γιατί κάνω έτσι,  μήπως τρελάθηκα κι έχασα την επαφή με την πραγματικότητα;
-Μπα το αντίθετο, νομίζω πως το γνωστικό σας σύστημα λειτουργεί θαυμάσια (ίσως υπερβολικά καλά…)

Ο εγκεφαλός   αντιλαμβάνεται ως απειλητικά (μη ή ελάχιστα απειλητικά) σήματα του περιβάλλοντος και ετοιμάζεται να αμυνθεί. Το αυτόνομο (ανεξάρτητο  από τη βούλησή μας) νευρικό σύστημα, βρίσκεται σε υπερδιέγερση στην προσπάθειά του να διατηρήσει τον οργανισμό σε κατάσταση ετοιμότητας για δράση (fight or flight) έναντι σε μια κατάσταση που έχει γίνει αντιληπτή ως κατάσταση κινδύνου.

– Και μετά τι γίνεται;

Αν η δράση για την οποία ο οργανισμός μας έχει ετοιμαστεί, δεν λάβει τελικά χώρα (αν δηλαδή δεν υπάρχει πραγματική απειλή) ή αν η διαφυγή είναι δύσκολη ή αδύνατη  τότε η πλεονάζουσα ενέργεια σωματοποιείται ως εφίδρωση, ταχυκαρδία, ταχύπνοια, αίσθημα πνιγμονής κλπ

-Δηλαδή όλο αυτό γίνεται για το καλό μου;

Θα μπορούσατε να το δείτε κι έτσι. Ο οργανισμός μας έχει αυτοματοποιημένους μηχανισμούς δράσης  κι αυτό για ένα πολύ απλό λόγο. Την ταχύτητα της αντίδρασης. Φανταστείτε ότι περνάτε πεζή σε μια διασταύρωση και βλέπετε ένα αυτοκίνητο να ρχεται καταπάνω σας. Πόσο γρήγορα πρέπει να αντιδράσετε; Θα είχατε χρόνο, συνειδητά να σκεφτείτε την αντίδρασή σας;

Επομένως το σύστημα προφύλαξης του οργανισμού οφείλει να λειτουργεί ακαριαία. Απλά αυτό που πρέπει να εξασφαλίσουμε είναι η μη ενεργοποίηση σε λάθος στιγμές.

Κάποιος που πάσχει από κατάθλιψη ενεργοποιεί  τη  σωτήρια αντίδραση που χρησιμοποίησε κάποτε σε μια πραγματικά απειλητική κατάσταση  σε κάθε κατάσταση που γίνεται αντιληπτή  ως απειλητική με αποτέλεσμα να παγιδεύεται ασυνείδητα σε ένα  συνεχώς ανατροφοδοτούμενο κύκλο  αρνητικών σκέψεων και αρνητικών συναισθημάτων.

Οι λαθεμένες συνδέσεις μεταξύ γεγονότων της εμπειρίας και νοητικών αναπαραστάσεων βρίσκονται στις πηγές της συγκεκριμένης νοσολογίας.

-Άρα το πρόβλημα είναι μέσα στο  μυαλό μου!

Ο άνθρωπος ως κοινωνική ύπαρξη δεν μπορεί να μελετηθεί ξέχωρα απ το πολυδιάστατο πλέγμα των σχέσεων εντός των οποίων ζει και αναπτύσσεται Υπάρχει ένα πλήθος παραγόντων (κοινωνικών- ψυχολογικών- πολιτισμικών- βιολογικών) οι οποίοι πρέπει να συνυπολογιστούν από τον θεραπευτή.

Το ότι ένας άνθρωπος μέσα σε αυτό το πλαίσιο αναπαράγει μια μη- λειτουργική όψη της πραγματικότητας καθόλου δεν σημαίνει ότι εξ ορισμού έχει κάποιο πρόβλημα με το σύστημα των γνωστικών αναπαραστάσεων του.

Τα εξαιρετικά θεραπευτικά αποτελέσματα που οι σύγχρονες παρεμβάσεις πετυχαίνουν ενάντια της κατάθλιψης δείχνουν ακριβώς το αντίθετο.

-Όλα μέσα μου είναι κουβάρι, δεν μπορώ δεν θέλω άλλο να σκέφτομαι.

Οι άνθρωποι που πάσχουν από κατάθλιψη εμφανίζουν μια μόνιμη ενασχόληση με το σώμα τους, μια υπερβολική ανησυχία για απλά σωματικά ενοχλήματα τα οποία συχνά μεγαλοποιούν.

Τα συναισθήματα παρακάμπτουν τη λογική σκέψη και τους μηχανισμούς εκλογίκευσης και κατακλύζουν το άτομο σε βαθμό που το καθιστούν ανίκανο για ουσιαστική ανάληψη δράσης. Μέσα σε αυτό τον κυκεώνα αισθήσεων η συνειδητοποίηση των συναισθημάτων, μια έτσι κι αλλιώς ενεργητική διαδικασία καθίσταται αδύνατη.

-Είμαι δηλαδή χαμένος;

Όχι απλά είναι δύσκολο για όποιον βρίσκεται σε αυτή τη θέση να βρει την άκρη στο μίτο της Αριάδνης δίχως βοήθεια. Τα συναισθήματα ως πλέον αρχέγονοι μηχανισμοί είναι πιο κοντά στις αυτόματες αντιδράσεις, στην απουσία σκέψης, στο σώμα και τις συγκινήσεις του. Από την άλλη μεριά η λογική σκέψη είναι αποτέλεσμα πιο εξελιγμένων νοητικών σχηματισμών που εδράζονται στον εγκεφαλικό φλοιό.

Η σκέψη  μας μπορεί να επέμβει και να τροποποιήσει την αυτόματη συμπεριφορά. Είναι φυσικό να ρωτήσει κάποιος, αν για παράδειγμα σκεφτώ να κρατήσω τα μάτια μου ανοιχτά  ενώ κάποιο αντικείμενο πλησιάζει επικίνδυνα, θα τα καταφέρω; 

Πέρα απ το τετριμμένο της ανοησίας που κρύβει μια τέτοια πρακτική, η απάντηση είναι θετική τουλάχιστον στο βαθμό που θα καθυστερήσετε την ταχύτητα της αντίδρασης.

Τώρα μονόφθαλμος ή μη δεν σας προτείνω να εξερευνήσετε.

Έδωσα το παραπάνω παράδειγμα για να δείξω ότι οι αυτόματοι μηχανισμοί του οργανισμού υπάρχουν για να προστατεύουν  κι όχι για να μας ταλαιπωρούν.

Παρόλα αυτά ορισμένες φορές κάποιες λαθεμένες ερμηνείες των περιβαλλοντικών συνθηκών προκαλούν αντιδράσεις που δεν είναι οι αναμενόμενες.

-Καλά, πως δημιουργήθηκαν αυτές οι λαθεμένες συνδέσεις;

Οι εξηγήσεις πάνω σε αυτό το ερώτημα είναι πιθανά όσες και ο αριθμός εκείνων που προσπαθούν να εξηγήσουν. Άλλοι προτάσσουν βιολογικά -γενετικά αίτια, προβλήματα στις νευρομυικές συνάψεις- μειωμένη δραστηριότητα νευροδιαβιβαστών όπως η  σεροτονίνη, ψυχολογικά, κοινωνικά, οικογενειακά-σχέσεων κλπ.

Αυτό που έχει σημασία είναι η συνειδητή προσπάθεια του ατόμου για την ανακάλυψη των πρωταρχικών αρνητικών σκέψεων που ξετυλίγουν το κουβάρι της κατάθλιψης άλλα και οι συνειδητή προσπάθεια να αλλάξει πράγματα στο σχεσιακό του περιβάλλον που συντηρούν το πρόβλημα. Ταυτόχρονα και επειδή οι άνθρωποι είναι κοινωνικά όντα η βοήθεια των φίλων και της οικογένειας μπορεί να αποδειχθεί καταλυτική στην πορεία της θεραπείας.

-Τι ακριβώς  είναι αυτές οι σκέψεις;

Είναι οι σκέψεις που βρίσκονται στη ρίζα του προβλήματος. Από εκεί ξεκινάει η αλυσίδα αντιδράσεων που οδηγούν τη συμπτωματολογία της κατάθλιψης.

-Πως μπορώ άραγε  να τις βρω;

Τώρα πια αγγίζουμε την ουσία του ζητήματος. H αναγνώριση των σκέψεων αλλά και των συναισθημάτων μας  δεν είναι μια αυτόματη διαδικασία, δεν είναι κάτι στο οποίο έχουμε εξασκηθεί σε καθημερινή βάση.

Επομένως απαιτεί συνειδητή απόφαση και ενεργητική εμπλοκή για να έχει καλές πιθανότητες επιτυχίας.

-Δώστε μου ένα παράδειγμα μιας τέτοιας σκέψης.

Ένα κλασσικό παράδειγμα μια τέτοιας διαδικασίας είναι η πτήση με αεροπλάνο. Όλοι μας έχουμε λίγο- πολύ ταξιδέψει με αυτό το μέσο. Ακόμη κι αν δεν έχουμε ταξιδέψει ποτέ μας κατασκευάσαμε κατά καιρούς εικόνες καταστροφής από τη τηλεόραση η τον κινηματογράφο Γνωρίζουμε ότι το αεροπλάνο είναι το πιο ασφαλές μέσο, γνωρίζουμε επίσης ότι όταν συμβεί ένα αεροπορικό δυστύχημα τα πράγματα είναι δύσκολα για τους επιβαίνοντες. Μας πιάνει πανικός μόνο και μόνο να κοιτάξουμε έξω από το παράθυρο του αεροπλάνου. Από την άλλη μπαίνουμε στο αυτοκίνητο μας με χαρά για να ταξιδέψουμε στην εθνική οδό. Ποιος αλήθεια  σκέφτεται ότι δεν θα φτάσει στον προορισμό του;  Δεν γνώρισα ποτέ μου ασθενή να υποφέρει από κρίσεις πανικού στο αυτοκίνητό. Γιατί άραγε; Πέρυσι στους Ελληνικούς δρόμους έχασαν τη ζωή του 2,500 άνθρωποι και πολλαπλάσιοι τραυματίστηκαν σοβαρά. Κανένας δεν σκοτώθηκε σε αεροπορικό δυστύχημα.

Νομίζω ότι σημαντικό ρόλο παίζει το κατά πόσο πιστεύουμε ότι διατηρούμε κάποιο έλεγχο στα πράγματα, στη μοίρα, στις εξόδους διαφυγής.

Διατηρούμε τη ψευδαίσθηση ότι με το αυτοκίνητο η τα πόδια μας κρατάμε το τιμόνι και κουμαντάρουμε την τύχη μας. Ακόμη κι αν κάτι πάει στραβά, έστω και την ύστατη στιγμή θα κάνουμε τη σωτήρια κίνηση που θα αλλάξει τη διαφαινόμενη πορεία των πραγμάτων. Εάν τελικά δεν καταφέρουμε να αποφύγουμε τη σύγκρουση μπορούμε πάντα να ελπίζουμε ότι θα τη βγάλουμε καθαρή με γρατσουνιές και απλές υλικές καταστροφές, ή ότι θα έρθει γρήγορα το ασθενοφόρο για να μας μεταφέρει στο καλύτερο νοσοκομείο, όπου η κορυφαία ομάδα αντιμετώπισης τραύματος θα  περιμένει…

Η πραγματικότητα όμως φευ  είναι πιο σκληρή για τους χιλιάδες συνανθρώπους μας που αλληλοεξοντώνονται κάθε χρόνο στην άσφαλτο.

-Παρόλα αυτά η πτήση είναι που μας κόβει τα πόδια!

Ναι είναι η αίσθηση μειωμένου ελέγχου που έχουμε στα πράγματα αλλά και η αίσθηση της έλλειψης διεξόδου, που οδηγούν στον πανικό.

–Αυτές οι σκέψεις περνάνε σίγουρα από το μυαλό όσων βρίσκονται σε μια πτήση. Δεν παθαίνουν όμως όλοι πανικό.

Σίγουρα όχι, το ζήτημα επομένως δεν είναι μόνο οι αντικειμενικές συνθήκες (όλοι οι επιβάτες τις μοιράζονται από κοινού) αλλά όπως προείπαμε  η αναπαράσταση αυτών των συνθηκών. Κι αν υποθέσουμε ότι και οι αναπαραστάσεις μοιράζονται αρκετά κοινά στοιχεία (το κοινό περιβάλλον, τους φόβους, την αίσθηση αδιεξόδου κλπ) τότε πως μπορούμε να εξηγήσουμε τη διαφορά στις αντιδράσεις.

Είναι βιώματα (συνήθως της πρώιμης ηλικίας) τα οποία μάθαμε να αντιλαμβανόμαστε ως απειλητικά. Και αυτό είναι και το παρήγορο της υπόθεσης, ως προϊόντα μάθησης μπορούν να αντικατασταθούν μέσα απο την ψυχοθεραπεία  από καινούργια και πιο λειτουργικά μαθησιακά σχήματα.