ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΣΚΙΝΑΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ, ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΤΩΝ ΔΥΝΗΤΙΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ (ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΩΜΕΓΑ)
ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΤΣΕΚΕΡΗΣ ΔΡ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΔΑΣΚΩΝ ΠΑΝΤΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΗΣ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΤΩΝ ΔΥΝΗΤΙΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ (ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΩΜΕΓΑ)
Ο όρος «κυβερνοκοινωνικότητα» (cybersociality) αναφέρεται στις ποικίλες μορφές κοινωνικότητας που αυτοοργανώνονται και αυτοεξε-λίσσονται εντός του κυβερνοχώρου.Στον άυλο αυτόν χώρο επαναπροσδιορίζονται ριζικά και επαναδιαπραγματεύονται δυναμικά ατομικές και συλλογικές ταυτότητες, βιογραφίες και εαυτοί.
Ταυτόχρονα, ο κυβερνοχώρος καθίσταται το πεδίο μιας μη αντιστρέψιμης, μη κατευθυνόμενης και μη προβλέψιμης διαδικασίας παγκοσμιοποίησης.Φυσικά, το φαινόμενο της απόυπολογιστή-διαμεσολαβημένης επικοινωνίας και, ειδικότερα, οι τεχνολογίες ΙSDΝ (περί το έτος 2002), οι οποίες επέτρεψαν ένα είδος ψηφιακού περιεχομένου δημιουργημένου-από-χρήστες (User-Created Content), αποτέλεσαν την αναγκαία υλική συνθήκη για τη δημιουργία του λεγόμενου κοινωνικού ιστού (Social Web) και τη συνακόλουθη ανάδυση, καλλιέργεια και ανάπτυξη νέων και ρηξικέλευθων μορφών ανθρώπινης αλληλεπίδρασης και κοινωνικής συμβίωσης.
Οι αναδυόμενες εναλλακτικές μορφές κοινοτικής ζωής συνεπάγονται ένα α-χωρικό εδώ και τώρα, όπου συγκεντρώνονται ετερόκλητες φωνές, κουλτούρες, μνήμες και παραδόσεις, οι οποίες διαθέτουν μια ελάχιστη κοινή αναφορά: τη συνύπαρξή τους στην παγκοσμιοποιημένη επικράτεια των νέων δυνητικών κόσμων. Η κοινωνική δικτύωση πλέον ψηφιοποιείται, και συνεπώς αλλάζει άρδην αισθητική, ρυθμό, χαρακτήρα, περιεχόμενο και δυναμική.
Ωστόσο η θεμελιώδης αρχή της δυνητικότητας (virtuality), η οποία διέπει εξ ολοκλήρου την κυβερνοκοινωνικότητα, συνεπάγεται μια κουλτούρα ταυτόχρονα πραγματική και δυνητική, εντός της οποίας κρίσιμα φιλοσοφικά και κοινωνιολογικά ερωτήματα (περί ταυτότητας, βιογραφίας, εαυτού, υποκειμενικότητας, δράσης, αναπαράστασης, γνώσης κ.ο.κ.) μας οδηγούν στο «να δούμε τα πράγματα διαφορετικά» (C. W. Μills). Με τα λόγια του Μanuel Castells, η δυνητικότητα είναι η σύγχρονη «υλική βάση» πάνω στην οποία «βιώνουμε την ύπαρξή μας» και «τρέφουμε τα όνειρά μας».
Προφανώς, οι φορμαλιστικοί καρτεσιανοί δυϊσμοί, όπως λ.χ. σώμα – πνεύμα, θεωρία – πράξη, συλλογικό – ατομικό, αντικειμενικό – υποκειμενικό κ.ο.κ., δεν μας βοηθούν καθόλου στο να συλλάβουμε επαρκώς την εκπληκτικά πολύπλοκη «φύση» της κυβερνοκοινωνικότητας. Αλλά το διαρκές παιχνίδισμα μεταξύ πραγματικού και δυνητικού (υποκειμένου και υπερκειμένου) συνεχίζει να αντι-παραθέτει δύο διαφορετικές εικόνες.Από τη μια πλευρά, καταθλιπτικά βυθισμένοι σε μια άκρως εξατομικευμένη (ή μάλλον ατομοποιημένη) μπλαζέ πραγματικότητα, καλλιεργούμε υποκειμενικές (έως σολιψιστικές) εκδοχές ζωής, οι οποίες αδιαφορούν παγερά για τη ρεαλιστική ευθυγράμμισή τους με την αλήθεια και την αντικειμενική πραγματικότητα (ναι, υπάρχει και αυτή!).
Εδώ η κυβερνοκοινωνικότητα ισοδυναμεί με μια ψευδαίσθηση κοινωνικότητας (δηλαδή, με μια αυταπάτη) και λειτουργεί σαν ένα κρυφό αντίβαρο στις απογοητεύσεις, στις ματαιώσεις, στο άγχος και στην αβάσταχτη μοναξιά της καθημερινότητας. Παρά τον εμφανή και αδιαμφισβήτητο υπερπληθωρισμό των συνδέσεων, των εικόνων, των ειδήσεων και των πληροφοριών, «ο κόσμος μας περιβάλλεται όλο και περισσότερο από τέσσερις τοίχους» (Γ. Κουζέλης).
Από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχει τίποτε πιο κοινωνικό από τον ίδιο τον κυβερνοχώρο! Ο καθένας μπορεί, είτε ελεύθερα είτε υπό προϋποθέσεις, να έχει την ηλεκτρονική (μη φυσική) παρουσία του σε έναν τόπο στον οποίο τάχιστα ανθούν και αναπτύσσονται εύθραυστες μορφές «ρευστής αγάπης» (Ζ. Βauman), ανοιχτές, διαδραστικές και αμφίδρομες σχέσεις, χωρίς ουσιοκρατικούς εδαφικούς περιορισμούς και προσδέσεις.
Στο πλαίσιο του ριζικού κατακερματισμού (fragmentation) του χρόνου και της πλήρους απόσπασής του από τον χώρο (το φαινόμενο του αποτοπισμού), όλοι μπορούν να συνδεθούν με όλους. Ο καθένας λίγο-πολύ μπορεί να βρει τον χώρο του και τους ιδιοσυγκρασιακούς τρόπους διαλογικής αυτοέκφρασής του. Η απάντηση λοιπόν στη νεωτεριστική φετιχιστική εμμονή για έλεγχο, ομοιογένεια, καθαρότητα και τάξη δίνεται ηχηρά από την αυθόρμητη «συλλογικότητα που αναδύεται όταν πολλαπλοί μέτοχοι της δυνητικής πραγματικότητας συνεργάζονται για να κτίσουν τον κόσμο τους» (Κ. Ηayles).
Γενικότερα, η κυβερνοκοινωνικότητα συγκεντρώνει ένα ετερόκλητο σύνολο ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που μας υπενθυμίζουν τις ομοιότητες (συνέχειες) και τις αντιθέσεις (ασυνέχειές) της προς τη συμβατική κοινωνικότητα.
Πρώτον, φέρει όλα τα «φυσιολογικά» συμπτώματα της γήινης κοινωνικής αλληλεπίδρασης: θετικά και αρνητικά συναισθήματα, χαρά και λύπη, συμφωνίες και ασυμφωνίες, εισδοχή και αποκλεισμό, αποδοχή και απόρριψη, απλές γνωριμίες, φιλίες (κοντινές ή εξ αποστάσεως) ή ερωτικές σχέσεις, αλλά και ατομικές ή συλλογικές αντιγνωμίες, αντιπαραθέσεις, συγκρούσεις και εχθρότητες. Πάντως η εγγενής έλλειψη της σωματικότητας λειτουργεί συχνά προς όφελος των εφήμερων (ανεύθυνων) δεσμεύσεων και, αντιστρόφως, σε βάρος της ενσυναίσθησης (empathy).
Δεύτερον, χαρακτηρίζεται από μια πρωτόγνωρη και ανεξέλεγκτη ταχύτητα και κινητικότητα. Οι συμμετέχοντες μπορούν με σχετική ευκολία να πηγαινοέρχονται «online» από κοινότητα σε κοινότητα, μεταφέροντας δημιουργικά προσωπικές εμπειρίες, ιδέες, εμπνεύσεις, προσδοκίες και οράματα.
Ως εκ τούτου, η κυβερνοκοινωνικότητα πυροδοτεί διαρκώς (μη γραμμικά) φαινόμενα ανάδυσης: «πολλές κοινότητες, πολλές μορφές διακυβέρνησης, πολλά είδη συμμετεχόντων», αλλά και μια καινοτομική έννοια πολλαπλής ταυτότητας και κοινοτικής κινητικότητας, η οποία δημιουργεί εν τέλει «έναν συμμετέχοντα (πολίτη) πολύ πιο ευαίσθητο στις χαρές και στις προκλήσεις μιας ενεργής πολιτικής ζωής» (Ρ. Ηartzog).
Είναι βέβαιο ότι η καρδιά της κυβερνοκοινωνικότητας, όπως εύστοχα μας υπενθυμίζει ο γάλλος κοινωνιολόγος Dominique Wolton, δεν βρίσκεται στην πλευρά των μηχανών, αλλά στην πλευρά των ανθρώπων και των κοινωνιών (στον βαθμό βέβαια που οι δύο αυτές πλευρές μπορούν να διακριθούν αναλυτικά).
Τρίτον, είναι πολυλογική, πολύπλοκη και αμφίθυμη: συμπεριέχει αντιφατικά (αλλά όχι ασυμβίβαστα) το δημόσιο και το ιδιωτικό, την ομοιομορφία και τη διαφορετικότητα, την εμπιστοσύνη και την καχυποψία, το δομημένο και το αδόμητο, το προσδιορισμένο και το απροσδιόριστο.
Στους ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης, για παράδειγμα, η ρευστότητα του άχωρου και άυλου κυβερνοχώρου συνυπάρχει διαλεκτικά με την προσωποποιημένη αμοιβαιότητα.
Στους ιστότοπους αυτούς (βλ. Facebook, ΜySpace, ΥouΤube, Τwitter, LinkedΙn κτλ.), όπως επίσης και στα online παιχνίδια (ΜΜΟRΡGs), η κοινωνικότητα αυξητικά αποκτά τον ιανόμορφο χαρακτήρα ενός χαοτικού συστήματος: διέπεται από τοπικούς και προκαθορισμένους (συγκεκριμένους και συχνά απλούς και εξηγήσιμους) κανόνες διατομικής συμπεριφοράς, μέσα από τους οποίους προκύπτουν (αναδύονται) αυθορμήτως φαινόμενα παγκόσμια, πολύπλοκα και απρόσμενα. Με άλλα λόγια, ο ντετερμινισμός πορεύεται χέρι χέρι με τη μη προβλεψιμότητα.
Τα κοινωνικά γεγονότα παράγονται πλέον με πρωτόγνωρα ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Ο ορίζοντας προβλεψιμότητας λοιπόν των νέων μορφών κοινωνικότητας ελαχιστοποιείται δραματικά. Είναι αυτονόητο ότι αυτή η ελαχιστοποίηση είναι ικανή για τα χειρότερα ή τα καλύτερα.
Ας ελπίσουμε τουλάχιστον ότι η κυβερνοκοινωνικότητα θα διαδραματίσει έναν θετικό ρόλο στην εκπλήρωση βασικών προοδευτικών ζητουμένων, όπως η πιο ενεργή συμμετοχή των πολιτών στα κοινά και ο ουσιαστικός εκδημοκρατισμός των σύγχρονων πολιτικών δομών, η πολυφωνία και ο πλουραλισμός, η λογοδοσία και η διαφάνεια, η συνεργασία και η βιωσιμότητα.
Η περιπέτεια της νέας κοινωνικότητας, ως ενός βαθύτερου πολιτιστικού μηχανισμού ενίσχυσης της κοινωνικής δυναμικής, μόλις έχει ξεκινήσει. Η αναστοχαστική επιστροφή του παλαιού αιτήματος για «φαντασία στην εξουσία» θα πρέπει ίσως να συντροφεύει μόνιμα το ταξίδι μας.
Αναδημοσίευση απο το Βήμα Ιδεών, Τεύχος 05/3/2010 Follow Link