Συστημική Θεωρία 

Παρότι υπάρχουν πολλοί ορισμοί της έννοιας σύστημα, θα προτιμήσουμε εκείνον του Wilke (1993), όπως αναφέρεται από τους Schlippe & Schweitzer (2008), σύμφωνα με τον οποίον σύστημα είναι  “Μια συνάφεια μερών, των οποίων η σχέση μεταξύ τους είναι ποσοτικά πιο εντατική και ποιοτικά πιο παραγωγική απ ότι η σχέση τους με άλλα στοιχεία. Αυτή η διαφορετικότητα των σχέσεων συνιστά τα όρια του συστήματος, τα οποία διαχωρίζουν το σύστημα από το περιβάλλον του” (σ. 69).

H πρώιμη συστημική θεωρία αναφερόταν κυρίως στους τρόπους με τους οποίους οι παράμετροι ενός συστήματος μπορούν να διατηρηθούν σταθερές κάτω από μεταβαλλόμενες συνθήκες (ομοιόσταση). H ομοιόσταση, λένε οι Schlippe & Schweitzer (2008),  εξασφαλίζεται μέσα από την αρνητική ανατροφοδότηση, η οποία αναφέρεται στις αντισταθμιστικές ενέργειες ενός συστήματος ως απόρροια της απόκλισης  του από το σημείο ισορροπίας (πχ κάποιος γονιός  χτυπάει  το παιδί του για να σταματήσει να κάνει αταξίες).

Αντίθετα η έννοια  της θετικής ανατροφοδότησης περιγράφει την κατάσταση κατά την οποία την ανάδραση μιας απόκλισης από την ιδανική κατάσταση  ενός συστήματος (που επιτυγχάνεται με την αρνητική ανατροφοδότηση) ακολουθούν πράξεις που εκτρέπουν το σύστημα ακόμη περισσότερο από την κατάσταση ισορροπίας και το ωθούν προς την κλιμάκωση. Για παράδειγμα ο γονιός χτυπά το παιδί του  κι εκείνο απαντά στα χτυπήματα με χτυπήματα με αποτέλεσμα να το χτυπάει πιο δυνατά κ.ο.κ (οπ. σ.77). Η έννοια της ομοιόστασης προϋποθέτει την ύπαρξη μιας ιδανικής κατάστασης και επομένως η (όποια) παρούσα κατάσταση του συστήματος δεν αποτελεί παρά το βαθμό της απόκλισης από εκείνη  την ιδανική κατάσταση (Schlippe & Schweitzer, 2008).

Τι είναι η Συστημική Θεραπεία;

Η Συστημική Θεραπεία είναι η εφαρμογή της Συστημικής θεωρίας στον χώρο της ψυχικής υγείας. Εμφανίστηκε την δεκαετία του ’40 και έστρεψε την ψυχολογική ματιά από το άτομο στο «όλον» και από τις προσωπικές ιδιότητες στις σχέσεις.

Ήταν μια διευρυμένη θεώρηση του ανθρώπου που εμπλούτισε  την ατομική, ομαδική και  οικογενειακή συμβουλευτική και την ψυχοθεραπεία. Κάθε αλλαγή σε κάποιο στοιχείο του συστήματος επιφέρει αλλαγές σε ολόκληρο το σύστημα (Bateson,1972).

Μια οικογένεια, μια θεραπευτική ή εργασιακή ομάδα, μια σχολική τάξη, μια επιχείρηση είναι ένα ανθρώπινο σύστημα. Σε κάθε σύστημα κάθε μέλος συνδέεται με όλα τα άλλα μέλη με ένα πλέγμα σχέσεων που υπερβαίνει τα μέλη και καθορίζει την πορεία και την εξέλιξη όλων. Τα μέλη μιας οικογένειας αλληλοεπηρεάζονται και αλληλο-προσδιορίζονται έτσι ώστε να γίνεται  ανέφικτη η εξέταση και η κατανόηση της συμπεριφοράς του ενός ανεξάρτητα από την συμπεριφορά του άλλου.

Η οικογένεια όπως και κάθε ζωντανό σύστημα, δεν είναι μια απλή σύναξη ατόμων, αλλά μια ενότητα, «ένα σύνολο» με τη δική του δομή, δικούς του κανόνες και στόχους. Αυτή η θεωρητική προσέγγιση καθώς και η παρατήρηση της συναλλαγής ανάμεσα στα μέλη, αρχικά, οικογενειών σχιζοφρενών, οδήγησε στην ριζοσπαστική για την εποχή της θέση, πως η ψυχική ασθένεια δεν είναι ατομική υπόθεση αλλά οικογενειακή. Κατά συνέπεια και όλα τα άλλα συμπτώματα, δυσκολίες αλλά και αλλαγές που μπορεί να παρουσιάσει ένα άτομο στην προσωπική του πορεία και εξέλιξη είναι σε άμεση αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση με τα σημαντικά συστήματα στα οποία ανήκει (ΕΛΕΣYΘ, 2014).

Εκπρόσωποι της συστημικής θεραπείας

Παρότι δεν είχε ασκήσει ποτέ ψυχοθεραπευτικό έργο,  ο Gregory Bateson  υπήρξε ο θεωρητικός που επηρέασε την συστημική σκέψη, όσο κανένας άλλος στον κλινικό τομέα. Κυριότερη συνεισφορά του,  η θεωρία του διπλού δεσμού (double bind) που ανέπτυξε με τους   Donald Jackson, Jay Haley, &  John Weakland  στο Palo Alto. Η έννοια του διπλού δεσμού, παρότι δεν επιβεβαίωσε τις υψηλές  προσδοκίες των ερευνητών ότι θα γίνει μια θεωρία της σχιζοφρένειας, ανέδειξε την επικοινωνιακή διάσταση των σχιζοφρενικών επικοινωνιών στο επίπεδο της οικογένειας.

Ψυχαναλυτής και Ψυχίατρος, ο Murrey Bowen υπήρξε  από τους πρωτοπόρους της συστημικής  σκέψης στην Ψυχοθεραπεία. Έχει συνεισφέρει πλήθος εννοιών που εξακολουθούν να συναρπάζουν με την σαφήνεια και την τεκμηρίωση τους:

Διαφοροποίηση του Εαυτού.

Η πιο σημαντική συνεισφορά του. Αναφέρεται στην ικανότητα του ατόμου να διαφοροποιηθεί γνωστικά και συναισθηματικά από την πατρική του  οικογένεια.

Τρίγωνα. 

Αφορά τις τριγωνικές σχέσεις στις οποίες εμπλέκονται συνήθως οι δύο γονείς με ένα από τα παιδιά. Το παιδί μέσα σε μια τριγωνική σχέση δέχεται ισχυρή συναισθηματική πίεση στο βαθμό που χρησιμεύει ως ρυθμιστής, αλλά και αγωγός των συναισθημάτων.

Θεμελιωτής της δομικής σχολής της συστημικής θεραπείας ο Salvador Minuchin εξέλιξε ένα στιβαρό σύνολο εννοιών και τεχνικών,  το οποίο επέβαλε σε αυστηρή εμπειρική τεκμηρίωση. Παρότι λαμπρός ακαδημαϊκός (Καθηγητής Ψυχιατρικής στο Harvard) με υψηλό κύρος και καταξίωση δεν ξέχασε ποτέ την ταπεινή καταγωγή του (παιδί οικογένειας μεταναστών). Δούλεψε χρόνια με φτωχές και περιθωριακές οικογένειες στα γκέτο της Φιλαδέλφειας και του Σικάγο. Η κυριότερη συμβολή του υπήρξε το ψυχοσωματικό μοντέλο για τη θεραπεία της νευρικής ανορεξίας, που αποτελεί ακόμη και σήμερα τη βάση των οικογενειακών παρεμβάσεων στις διατροφικές διαταραχές.  

Η Σχολή του Μιλάνο υπήρξε η σημαντικότερη Ευρωπαϊκή  συνεισφορά στην Οικογενειακή θεραπεία. Δημιουργήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 70 απο τους  Palazzoli, Boscolo, Gecchin και Prate. Παρουσίασε την έννοια του Παράδοξου και του Αντιπαράδοξου στην θεραπεία. Παράδοξο είναι το αίτημα της οικογένειας που έρχεται στη θεραπεία με την προτροπή,  αλλάξτε μας αρκεί να μας αφήσετε όπως είμαστε, στο οποίο οι θεραπευτές απαντούν με τον ίδιο παράδοξο τρόπο. Η συστημική σχολή του Μιλάνο πρόσφερε σημαντικές έννοιες και τεχνικές που χρησιμοποιούνται ευρύτατα απο τους Οικογενειακούς θεραπευτές:

Συστημική Υπόθεση.

Είναι οι προσωρινές περιγραφές της οικογενειακής πραγματικότητας που κατασκευάζουν οι θεραπευτές για να ερμηνεύσουν την κατάσταση. Οι υποθέσεις πρέπει να είναι κυκλικές (να αφορούν δηλαδή αλληλεπιδραστικές και αμοιβαίες σχέσεις).

Οι κυκλικές ερωτήσεις (circular questioning). 

Η  βάση της θεωρίας αυτής βρίσκεται στο αξίωµα του Bateson, ότι κάθε πληροφορία παράγει διαφορά (Bateson et al., 1987). Στόχος των κυκλικών ερωτήσεων είναι ο εντοπισµός των διαφορών µεταξύ των µελών της οικογένειας ή ο καθορισµός µιας σχέσης (Boscolo et al., 1987).

Η θετική σηµασιοδότηση (Positive connotation).  

Δίνεται θετική σηµασιοδότηση τόσο του συµπτώµατος, όσο και όλων των “παθολογικών” συµπεριφορών της οικογένειας (Boscolo et al., 1987).

Η Αφηγηματική (Narrative) Σχολή  αποτελεί την πλέον μοντέρνα εξέλιξη της συστημικής σχολής. Θεµελιωτής της αφηγηµατικής θεραπείας θεωρείται ο Michael White. 

Ο White επηρεάστηκε αρχικά από τις θέσεις του Bateson για την λειτουργία των συστηµάτων, στην συνέχεια όµως δέχθηκε σηµαντική επιρροή από τις θέσεις του J. Bruner και του M. Foucault. Η βασική θέση του Bruner, που επηρέασε τον White, είναι οι ιστορίες που αφηγούνται οι άνθρωποι δεν είναι απλές περιγραφές, αλλά δοµούνται, πλάθονται από τους ίδιους.

Στην θεραπευτική διαδικασία ο White έδινε ιδιαίτερη σηµασία στον τρόπο µε τον οποίο τα προβλήµατα επηρεάζουν τα άτοµα και τις οικογένειες. Βασική υπόθεση αυτής της θεώρησης είναι ότι οι άνθρωποι πλάθουν ιστορίες για την ζωή τους και βλέπουν τον εαυτό τους µέσα από αυτές. Οι αφηγήσεις αποτελούν τον τρόπο µε τον οποίο οι άνθρωποι δηλώνουν τον εαυτό τους, αλλά και τον τρόπο µε τον οποίο αναδιαµορφώνεται ο εαυτός.

Όπως αναφέρει ο Bruner (2002), δεν υπάρχει ένας εαυτός· αντίθετα µέσα από τις αφηγήσεις µας συνηθίζουµε να δηµιουργούµε και να αναδηµιουργούµε συνεχώς τον εαυτό µας.  Τα άτοµα µε προβλήµατα ορίζουν τον εαυτό και την ζωή τους µε αφηγήσεις στις οποίες οι αλλαγές δεν φαίνονται εφικτές. Τα προβλήµατα επισκιάζουν τις άλλες πτυχές της ζωής (Περπερίδου και Διδιροπούλου, n/a).

Η θεραπευτική αλλαγή επομένως μπορεί να προέλθει μέσα  από μια διαφορετική αφήγηση της ιστορίας του ατόμου.

Κύκλος βασικών μαθημάτων

• Αποφεύγετε να παρατηρείτε αλλαγές με την πάροδο του χρόνου. Εστιάζετε  την προσοχή σας σε ότι έμεινε ίδιο, μην δίνετε σημασία σε ότι έχει αλλάξει.
• Τις αλλαγές στη ζωή σας αν δεν μπορείτε να τις αποφύγετε, φροντίστε να μην τις δίνετε ιδιαίτερη σημασία με τελετουργίες. Μην γιορτάζετε γενέθλια, ούτε επιτυχίες στις εξετάσεις, ούτε τον γάμο σας, ούτε τη συνταξιοδότηση σας, μην πηγαίνετε ούτε σε επετείους, ούτε σε κηδείες.
• Θεωρείτε τον εαυτό σας κατά Βάση ως θύμα, ποτέ ως θύτη/δράστη όσων έχουν συμβεί. Αναλύετε όσο το δυνατό πιο λεπτομερώς πώς και γιατί οι αδιάφοροι ή υπερπροστατευτικοί γονείς σας, οι καταπιεστικοί δάσκαλοι σας, οι συμμαθητές σας, οι διευθυντές και συνάδελφοι σας, η ασθένειά σας ή οι κοινωνικές συνθήκες δεν σας έδωσαν ποτέ δυνατότητα επιλογής.
• Αφού δημιουργήσετε έτσι ένα σταθερό παρελθόν για το πρόβλημα, μην παραπλα­νηθείτε από την ιδέα ότι θα μπορούσατε σήμερα να νιώσετε καλύτερα από ό,τι τότε. Θεωρείτε ως δεδομένη τη ρήση: «το παρελθόν μου είναι η μοίρα μου».
• Περιγράφετε στον εαυτό σας την παρούσα συμπεριφορά σας κατά το δυνατόν ως έκφραση ελλείψεων, ποτέ ως χρήσιμη ή δημιουργική αντίδραση σε δεδομένες συνθήκες.
• Μην Βλέπετε ποτέ τη συμπεριφορά σας και αυτή των άλλων μέσα στο πλαίσιο της, αλλά ως έκφραση αιώνια σταθερών χαρακτη­ριστικών ή αδυναμιών.
• Αποφεύγετε να φαντάζεστε λεπτομερώς το μέλλον, το πολύ πολύ φανταστείτε το γενικά ως μια σκοτεινή ή άδεια τρύπα. Αν αυτόν τον καιρό δεν είστε καλά, αποφεύγετε κυρίως να σκέφτεστε τι θα κάνατε διαφορετικά από ό,τι σήμερα, αν ήσασταν πάλι καλύτερα.
• Αν το καταφέρετε αυτό σε νοητικό επίπεδο, πρέπει μόνο να συμπεριφερθείτε ανάλογα, και θα έχετε ένα σταθερά χρονιοποιημένο εσωτερικό βιωματικό πρότυ­πο, που θα καθορίζει κάθε πρόβλημα.
• Βοηθάει επίσης, αν σημαντικοί άνθρωποι γύρω σας έχουν τις ίδιες απόψεις, σας ενισχύουν προς αυτήν την κατεύθυνση και σας αντιμετωπίζουν ανάλογα, όπως «ένα αβοήθητο και κακόμοιρο πλάσμα».

Κύκλος μαθημάτων για προχωρημένους

• Για να επιτύχετε ψυχιατρική χρονιοποίηση, απαιτούνται κάποιες επιπλέον ενέργειες -όπως και «ευγενική βοήθεια» από το περιβάλλον:
• Αποφεύγετε να παρουσιάζετε τη συμπεριφορά σας έτσι, ώστε το περιβάλ­λον σας να μπορεί να την εκλάβει ως εύλογη και συναισθηματικά κατανοη­τή (αλλιώς θα επιτύχετε «μόνο» μια νευρωσική χρονιοποίηση).
• Αποφεύγετε όμως επίσης να δίνετε την εντύπωση στο περιβάλλον σας ότι όλα αυτά σας αρέσουν ή είναι ηθελημένα (διαφορετικά υπάρχει η πιθανό­τητα να πάνε όλα αυτά χαμένα ως «διαταραχή προσωπικότητας» ή «εγκλη­ματικότητα», που θα έχει ως αποτέλεσμα πολλούς καυγάδες και ανοιχτή σύγκρουση με το περιβάλλον).
• Φροντίστε οπωσδήποτε να σας πάνε σε κάποια ψυχιατρική μονάδα, γιατί χωρίς διάγνωση δεν θα σας αναγνωρίζουν ως ασθενή. Χωρίς επίσημο στάτους «ασθενή», το περιβάλλον σας θα αμφιβάλλει συνεχώς αν η συμπεριφορά σας είναι αποκλειστικά έκφραση της «ψυχικής ασθένειας» σας ή και αποτέλεσμα της καλής ή κακής σας διάθεσης, των προτιμήσεων και αποφάσεών σας. Χρειάζεστε την επιβεβαίωση της άποψής σας για την πραγμα­τικότητα (ασθένεια) από γιατρούς, νοσηλευτικό προσωπικό, κοινωνικούς λειτουργούς και ψυχολόγους.
• Αναπτύξετε περαιτέρω την «αρνητική συμπτωματολογία» σας ή τα «παραγωγι­κά σας συμπτώματα». Έτσι, με κάποια βοήθεια θα μπορέσετε να πετύχετε τις προϋποθέσεις, ώστε να σας αναγνωρίσει η κοινωνική υπηρεσία ως ανίκανο για εργασία, ως μόνιμα ψυχικά ανάπηρο ή ότι δικαιούστε πρόωρη σύνταξη.
• Αλλάξτε συστηματικά τον κύκλο των γνωστών σας. Αρχίστε να συχνάζετε σε ψυχιατρεία, κέντρα ημέρας, λέσχες ασθενών, προστατευόμενες μονάδες, ώσπου ο φιλικός σας κύκλος να αποτελείται κυρίως από ανθρώπους που βλέπουν τον κόσμο με παρόμοιο τρόπο όπως εσείς. Το αργότερο τώρα πρέπει να τα έχετε καταφέρει. Υπάρχει φάκελος ασθενούς, ο οποίος έχει δική του ζωή, ανεξάρτητη από εσάς και συνεχώς συμπληρώνεται.
• Προσοχή: Διατρέχετε τον κίνδυνο, κάθε προσπάθεια να συμπεριφερθείτε «φυσιολογικά» (π.χ. με επιθετική αλλαγή της παρούσας κατάστασής σας) να στρέφεται εναντίον σας ως απόδειξη της τρέλας σας (π.χ. ως «αρχή μιας κρίσης»)!

Από το βιβλίο των Schlippe & Schweitzer

ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΗΣ ΣΥΣΤΗΜΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ

Οι αιτίες των συμπεριφορών ήταν  πάντοτε  αποτέλεσμα των λεγόμενων γραμμικών σχέσεων.  Μια γραμμική εξήγηση περιλαμβάνει τη σχέση μεταξύ δύο καταστάσεων (Α και Β) όπου το  Α προκαλεί το Β. Η διαπίστωση αυτή αφορά τόσο τους απλούς ανθρώπους όσο  και τους επιστήμονες¹ 
Οι γραμμικές εξηγήσεις λειτουργούν καλά για ένα πλήθος καθημερινών πραγμάτων. Αν για παράδειγμα βρίσκεστε σταματημένος στο φανάρι και ξαφνικά η μηχανή του αυτοκινήτου σας σβήσει, θα πρέπει να αναζητήσετε μια απλή εξήγηση. Ίσως να έχετε ξεμείνει από βενζίνη. Αν ναι, υπάρχει μια απλή λύση.
Τα ανθρώπινα προβλήματα είναι συνήθως λίγο περισσότερο περίπλοκα από αυτό…
Όταν τα πράγματα πάνε στραβά στις σχέσεις, οι περισσότεροι άνθρωποι πιστώσουμε με ευκολία το άλλο πρόσωπο. Επειδή κοιτάζουμε τον κόσμο μέσα από τα δικά μας τα μάτια, είναι εύκολο να δούμε τις συνεισφορές των άλλων ανθρώπων στην δημιουργία των αμοιβαίων προβλημάτων. Το να κατηγορούμε επομένως μοιάζει κάτι φυσικό.
Η ψευδαίσθηση της μονομερούς επιρροής δελεάζει συχνά και εμάς τους θεραπευτές, ειδικά όταν ακούμε την μια μόνο πλευρά της ιστορίας.
Αλλά μόλις αντιληφθούμε ότι η αμοιβαιότητα είναι η αρχή που διέπει τις ανθρώπινες σχέσεις γινόμαστε περισσότερο ικανοί να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να σταματήσουν να βλέπουν τα πράγματα – αποκλειστικά με όρους θυτών και θυμάτων….
Ας υποθέσουμε, για παράδειγμα, ότι ένας πατέρας παραπονιέται σχετικά με τη συμπεριφορά του έφηβου γιου του.
Πατέρας: Έτσι είναι ο γιος μου, αγενής και προκλητικός.
Θεραπευτής: Ποιος του το έμαθε αυτό;
Αντί να δεχτεί την πλευρά του πατέρα του ότι είναι θύμα της επιθετικότητας του γιου του, ο θεραπευτής τον καλεί να αναζητήσουν πρότυπα αμοιβαίας επιρροής. Το θέμα δεν είναι να αποσύρουμε τις ευθύνες από το ένα άτομο και να τις επιρρίψουμε στο άλλο, αλλά να απομακρύνουμε το άγονο παιχνίδι των ευθυνών συνολικά.
Όσο ο πατέρας βλέπει το πρόβλημα στη συμπεριφορά του γιου, δεν έχει άλλη επιλογή από το να ελπίζει ότι το αγόρι θα αλλάξει. (Το να περιμένουμε οτι η λύση των προβλημάτων μας θα προέρθει από την αλλαγή των άλλων είναι σαν να στηρίζουμε τον σχεδιασμό του μέλλοντος στο εξάρι του Joker.)
Μαθαίνοντας να σκεφτόμαστε κυκλικά αντί για γραμμικά βοηθούμε τον πατέρα να εξετάσει το ήμισυ της εξίσωση που μπορεί να ελέγξει.