Ατομική συμβουλευτική & ψυχοθεραπεία

Συστημική θεραπεία

Παρότι υπάρχουν πολλοί ορισμοί της έννοιας σύστημα, θα προτιμήσουμε εκείνον του Wilke (1993), όπως αναφέρεται από τους Schlippe & Schweitzer (2008), σύμφωνα με τον οποίον σύστημα είναι “Μια συνάφεια μερών, των οποίων η σχέση μεταξύ τους είναι ποσοτικά πιο εντατική και ποιοτικά πιο παραγωγική απ ότι η σχέση τους με άλλα στοιχεία.

Αυτή η διαφορετικότητα των σχέσεων συνιστά τα όρια του συστήματος, τα οποία διαχωρίζουν το σύστημα από το περιβάλλον του” (σ. 69). H πρώιμη συστημική θεωρία αναφερόταν κυρίως στους τρόπους με τους οποίους οι παράμετροι ενός συστήματος μπορούν να διατηρηθούν σταθερές κάτω από μεταβαλλόμενες συνθήκες (ομοιόσταση).

H ομοιόσταση, λένε οι Schlippe & Schweitzer (2008), εξασφαλίζεται μέσα από την αρνητική ανατροφοδότηση, η οποία αναφέρεται στις αντισταθμιστικές ενέργειες ενός συστήματος ως απόρροια της απόκλισης του από το σημείο ισορροπίας (πχ κάποιος γονιός χτυπάει το παιδί του για να σταματήσει να κάνει αταξίες).

Αντίθετα η έννοια της θετικής ανατροφοδότησης περιγράφει την κατάσταση κατά την οποία την ανάδραση μιας απόκλισης από την ιδανική κατάσταση ενός συστήματος (που επιτυγχάνεται με την αρνητική ανατροφοδότηση) ακολουθούν πράξεις που εκτρέπουν το σύστημα ακόμη περισσότερο από την κατάσταση ισορροπίας και το ωθούν προς την κλιμάκωση. Για παράδειγμα ο γονιός χτυπά το παιδί του κι εκείνο απαντά στα χτυπήματα με χτυπήματα με αποτέλεσμα να το χτυπάει πιο δυνατά κ.ο.κ (οπ. σ.77).

Η έννοια της ομοιόστασης προϋποθέτει την ύπαρξη μιας ιδανικής κατάστασης και επομένως η (όποια) παρούσα κατάσταση του συστήματος δεν αποτελεί παρά το βαθμό της απόκλισης από εκείνη την ιδανική κατάσταση (Schlippe & Schweitzer, 2008).

Τι είναι η Συστημική Θεραπεία;

Η Συστημική Θεραπεία είναι η εφαρμογή της Συστημικής θεωρίας στον χώρο της ψυχικής υγείας. Εμφανίστηκε την δεκαετία του 40 και έστρεψε την ψυχολογική ματιά από το άτομο στο «όλον» και από τις προσωπικές ιδιότητες στις σχέσεις. Ήταν μια διευρυμένη θεώρηση του ανθρώπου που εμπλούτισε την ατομική, ομαδική και οικογενειακή συμβουλευτική και την ψυχοθεραπεία. Κάθε αλλαγή σε κάποιο στοιχείο του συστήματος επιφέρει αλλαγές σε ολόκληρο το σύστημα (Bateson,1972).

Μια οικογένεια, μια θεραπευτική ή εργασιακή ομάδα, μια σχολική τάξη, μια επιχείρηση είναι ένα ανθρώπινο σύστημα. Σε κάθε σύστημα κάθε μέλος συνδέεται με όλα τα άλλα μέλη με ένα πλέγμα σχέσεων που υπερβαίνει τα μέλη και καθορίζει την πορεία και την εξέλιξη όλων. Τα μέλη μιας οικογένειας αλληλοεπηρεάζονται και αλληλο-προσδιορίζονται έτσι ώστε να γίνεται ανέφικτη η εξέταση και η κατανόηση της συμπεριφοράς του ενός ανεξάρτητα από την συμπεριφορά του άλλου. Η οικογένεια όπως και κάθε ζωντανό σύστημα, δεν είναι μια απλή σύναξη ατόμων, αλλά μια ενότητα, «ένα σύνολο» με τη δική του δομή, δικούς του κανόνες και στόχους.

Αυτή η θεωρητική προσέγγιση καθώς και η παρατήρηση της συναλλαγής ανάμεσα στα μέλη, αρχικά, οικογενειών σχιζοφρενών, οδήγησε στην ριζοσπαστική για την εποχή της θέση, πως η ψυχική ασθένεια δεν είναι ατομική υπόθεση αλλά οικογενειακή. Κατά συνέπεια και όλα τα άλλα συμπτώματα, δυσκολίες αλλά και αλλαγές που μπορεί να παρουσιάσει ένα άτομο στην προσωπική του πορεία και εξέλιξη είναι σε άμεση αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση με τα σημαντικά συστήματα στα οποία ανήκει (Ελεσύθ, 2014).

Κυριότεροι εκπρόσωποι

G.Bateson

Παρότι δεν είχε ασκήσει ποτέ ψυχοθεραπευτικό έργο, ο Gregory Bateson υπήρξε ο θεωρητικός που επηρέασε την συστημική σκέψη, όσο κανένας άλλος στον κλινικό τομέα. Κυριότερη συνεισφορά του, η θεωρία του διπλού δεσμού (double bind) που ανέπτυξε με τους Donald Jackson, Jay Haley, & John Weakland στο Palo Alto. Η έννοια του διπλού δεσμού, παρότι δεν επιβεβαίωσε τις υψηλές προσδοκίες των ερευνητών ότι θα γίνει μια θεωρία της σχιζοφρένειας, ανέδειξε την επικοινωνιακή διάσταση των σχιζοφρενικών επικοινωνιών στο επίπεδο της οικογένειας.

Salvador Minuchin

Θεμελιωτής της δομικής σχολής της συστημικής θεραπείας ο Salvador Minuchin εξέλιξε ένα στιβαρό σύνολο εννοιών και τεχνικών, το οποίο επέβαλε σε αυστηρή εμπειρική τεκμηρίωση. Παρότι λαμπρός ακαδημαϊκός (Καθηγητής Ψυχιατρικής στο Harvard) με υψηλό κύρος και καταξίωση δεν ξέχασε ποτέ την ταπεινή καταγωγή του (παιδί οικογένειας μεταναστών). Δούλεψε χρόνια με φτωχές και περιθωριακές οικογένειες στα γκέτο της Φιλαδέλφειας και του Σικάγο. Η κυριότερη συμβολή του υπήρξε το ψυχοσωματικό μοντέλο για τη θεραπεία της νευρικής ανορεξίας, που αποτελεί ακόμη και σήμερα τη βάση των οικογενειακών παρεμβάσεων στις διατροφικές διαταραχές.

Η Σχολή του Μιλάνο

Η Σχολή του Μιλάνο υπήρξε η σημαντικότερη Ευρωπαϊκή συνεισφορά στην Οικογενειακή θεραπεία. Δημιουργήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 70 απο τους Palazzoli, Boscolo, Gecchin και Prate. Παρουσίασε την έννοια του Παράδοξου και του Αντιπαράδοξου στην θεραπεία. Παράδοξο είναι το αίτημα της οικογένειας που έρχεται στη θεραπεία με την προτροπή, αλλάξτε μας αρκεί να μας αφήσετε όπως είμαστε, στο οποίο οι θεραπευτές απαντούν με τον ίδιο παράδοξο τρόπο. Η συστημική σχολή του Μιλάνο πρόσφερε σημαντικές έννοιες και τεχνικές που χρησιμοποιούνται ευρύτατα από τους Οικογενειακούς θεραπευτές: Συστημική Υπόθεση Είναι οι προσωρινές περιγραφές της οικογενειακής πραγματικότητας που κατασκευάζουν οι θεραπευτές για να ερμηνεύσουν την κατάσταση. Οι υποθέσεις πρέπει να είναι κυκλικές (να αφορούν δηλαδή αλληλεπιδραστικές και αμοιβαίες σχέσεις). Οι κυκλικές ερωτήσεις (circular questioning) Η βάση της θεωρίας αυτής βρίσκεται στο αξίωµα του Bateson, ότι κάθε πληροφορία παράγει διαφορά (Bateson et al., 1987). Στόχος των κυκλικών ερωτήσεων είναι ο εντοπισµός των διαφορών µεταξύ των µελών της οικογένειας ή ο καθορισµός µιας σχέσης (Boscolo et al., 1987). Η θετική σηµασιοδότηση (Positive connotation) Δίνεται θετική σηµασιοδότηση τόσο του συµπτώµατος, όσο και όλων των “παθολογικών” συµπεριφορών της οικογένειας (Boscolo et al., 1987).

Η Αφηγηματική Σχολή

Η Αφηγηματική Σχολή αποτελεί την πλέον μοντέρνα εξέλιξη της συστημικής σχολής. Θεµελιωτής της αφηγηµατικής θεραπείας θεωρείται ο Michael White. Ο White επηρεάστηκε αρχικά από τις θέσεις του Bateson για την λειτουργία των συστηµάτων, στην συνέχεια όµως δέχθηκε σηµαντική επιρροή από τις θέσεις του J. Bruner και του M. Foucault. Η βασική θέση του Bruner, που επηρέασε τον White, είναι οι ιστορίες που αφηγούνται οι άνθρωποι δεν είναι απλές περιγραφές, αλλά δοµούνται, πλάθονται από τους ίδιους. Στην θεραπευτική διαδικασία ο White έδινε ιδιαίτερη σηµασία στον τρόπο µε τον οποίο τα προβλήµατα επηρεάζουν τα άτοµα και τις οικογένειες. Βασική υπόθεση αυτής της θεώρησης είναι ότι οι άνθρωποι πλάθουν ιστορίες για την ζωή τους και βλέπουν τον εαυτό τους µέσα από αυτές. Οι αφηγήσεις αποτελούν τον τρόπο µε τον οποίο οι άνθρωποι δηλώνουν τον εαυτό τους, αλλά και τον τρόπο µε τον οποίο αναδιαµορφώνεται ο εαυτός. Όπως αναφέρει ο Bruner (2002), δεν υπάρχει ένας εαυτός· αντίθετα µέσα από τις αφηγήσεις µας συνηθίζουµε να δηµιουργούµε και να αναδηµιουργούµε συνεχώς τον εαυτό µας. Τα άτοµα µε προβλήµατα ορίζουν τον εαυτό και την ζωή τους µε αφηγήσεις στις οποίες οι αλλαγές δεν φαίνονται εφικτές. Τα προβλήµατα επισκιάζουν τις άλλες πτυχές της ζωής (Περπερίδου και Διδιροπούλου, n/a).

Η θεραπευτική αλλαγή επομένως μπορεί να προέλθει μέσα από μια διαφορετική αφήγηση της ιστορίας του ατόμου.

Ψυχολογικές σχολές

Για την συστημική οπτική τα προβλήματα δεν αποτελούν αποκλειστικά ατομικά φαινόμενα αλλά αποτελέσματα σχεσιακών δυσλειτουργιών στο περιβάλλον των ανθρώπων. Έτσι για παράδειγμα η κατάθλιψη γίνεται κατανοητή ως σύμπτωμα μιας οικογενειακής δυσλειτουργίας η οποία εμφανίζεται στο μέλος το οποίο έχει την μεγαλύτερη (βιολογική) ευαισθησία. Κατά τη διάρκεια της θεραπείας δουλεύουμε αναλύοντας αυτό το πολύπλοκο νήμα σχέσεων εντός των οποίων ζει το άτομο: Οι σημαντικές έννοιες σε κάθε ψυχοθεραπευτική διαδικασία  είναι:

Η θεραπευτική σχέση.

Η άνευ όρων αποδοχή.

Η ενσυναισθητική κατανόηση, η δυνατότητά μας δηλαδή να μπαίνουμε στη θέση του άλλου και να αισθανόμαστε τι αισθάνεται διατηρώντας ταυτόχρονα την προσωπική και  επαγγελματική μας αυτονομία.

Η αναπλαισίωση, η οποία αφορά την εναλλακτική αντίληψη των πραγμάτων με θετικό πρόσημο. Πχ η αναφερόμενη υπερκινητικότητα του παιδιού αναπλαισιώνεται ως ζωτικότητα και ενδιαφέρον για εξερεύνηση.

Η περιέργεια.

Η νοηματοδότηση, αφορά την προσπάθεια ανασυγκρότησης της ολότητας των ψυχικών φαινομένων τα οποία κατακερματίζονται από τραυματικές εμπειρίες.

Παράλληλα όμως ο Ψυχολόγος στην καθημερινή πρακτική του χρησιμοποιεί ένα πλήθος εννοιών και τεχνικών που προέρχονται από την παγκόσμια παρακαταθήκη της επιστήμης της Ψυχολογίας. Οι κυριότερες Ψυχοθεραπευτικές σχολές και η συνεισφορά τους στην εξέλιξη της Ψυχολογικής επιστήμης παρουσιάζονται παρακάτω:

Ψυχανάλυση

Η φροϋδική ψυχανάλυση πρόσφερε τις σημαντικές έννοιες του ασυνείδητου και των μηχανισμών άμυνας. Η κυριότερη συνεισφορά της όμως συνίσταται στην ανάδειξη της σπουδαιότητας της παιδικής ηλικίας για την ψυχο- συναισθηματική ανάπτυξη  του ατόμου. Άλλες σημαντικές έννοιες προέρχονται από την δουλειά του Winnicott με τις μητέρες καθώς και η θεωρία του συναισθηματικού δεσμού (attachment theory) του Βolby.

Συμπεριφορισμός

Ο Συμπεριφορισμός ανέδειξε τη συμβολή του περιβάλλοντος στην (μαθημένη) ανθρώπινη συμπεριφορά μέσα απο την σχέση ερεθίσματος και απόκρισης. Υπήρξε η πρώτη απόπειρα επιστημονικής τεκμηρίωσης της Ψυχολογίας μέσα απο αυστηρές μεθοδολογίες και πειραματισμό. Κυριότερες έννοιες η συντελεστική μάθηση, η αξία της επιβράβευσης και η δύναμη των ποινών. Εφαρμογές της βρίσκονται παντού, απο την οικονομική επιστήμη και την πολιτική, μέχρι την διαφήμιση και  την εκπαίδευση. Κυριότερος εκπρόσωπος ο B.F Skinner.

Γνωσιακή – Συμπεριφορική προσέγγιση

Η Γνωσιακή προσέγγιση ασχολείται με τις αναπαραστασιακές  διαδικασίες  του γνωστικού συστήματος. Η σημαντικότερη ίσως συνεισφορά αφορά τα γνωσιακά σχήματα (αυτόματοποιημένα μοτίβα συμπεριφορών) και τον τρόπο που συμμετέχουν στη δημιουργία και τη διατήρηση δυσλειτουργικών συμπεριφορών. Κυριότερος εκπρόσωπος ο A.Beck.

Προσωποκεντρική προσέγγιση

Η προσωποκεντρική προσέγγιση έφερε την σχέση μεταξύ θεραπευτή και θεραπεύομενου στο επίκεντρο της θεραπευτικής διαδικασίας. Επηρεασμένη από τις φιλοσοφικές και τις πολιτικές θέσεις της δεκαετίας του ’60 ανέδειξε την έννοια της αυτοπραγμάτωσης ως τον απώτερο στόχο της ψυχοθεραπείας. Κεντρική φυσιογνωμία της προσωποκεντρικής προσέγγισης ο C.Rogers.

Υπαρξιακή προσέγγιση

Η υπαρξιακή προσέγγιση κρατάει τις ρίζες της στην Υπαρξιακή Φιλοσοφία του 19ου και 20ου αιώνα (Kierkegaard, Nietche, Dostoyevsky, Sartre). Χαρακτηρίζεται από την στροφή στον άνθρωπο και ασχολείται με τα υπαρξιακά διλήμματα που βρίσκονται στο βάθος των Ψυχολογικών διαταραχών. Κυριότερος εκπρόσωπος είναι ο Irvin Yalom, ο οποίος έχει συνεισφέρει τα μέγιστα στην κατανόηση της ομαδικής θεραπείας.

Gestalt

Η Θεραπεία Gestalt είναι μια υπαρξιακή / βιωματική μορφή ψυχοθεραπείας που δίνει έμφαση στην προσωπική ευθύνη του ανθρώπου. Η θεραπεία επικεντρώνεται στην εμπειρία του ατόμου στην παρούσα στιγμή, τη σχέση θεραπευτή-πελάτη, τα περιβαλλοντικά και κοινωνικά πλαίσια της ζωής του ατόμου, και τις  αυτό-ρυθμιστικές  προσαρμογές που οι άνθρωποι κάνουν ως αποτέλεσμα της γενικότερης κατάστασης τους. Κυριότερος εκπρόσωπος υπήρξε ο Fritz Perlz.