Ασθενό-κεντρική Ιατρική: Μια νέα φιλοσοφία στην άσκηση του Ιατρικού Λειτουργήματος
Η ασθενό- κεντρική Ιατρική είναι μια μορφή πρακτικής, η οποία επιδιώκει να εστιάσει την ιατρική φροντίδα στις εξατομικευμένες ανάγκες και τις ανησυχίες του κάθε ασθενούς. Χαρακτηρίζεται από την ανοιχτή επικοινωνία, τη συνεργασία, την κατανόηση και την ενεργητική εμπλοκή με τελικό στόχο την εγκαθίδρυση της θεραπευτικής συμμαχίας μεταξύ ασθενούς και ιατρού.
H ασθενό- κεντρική Ιατρική επομένως δεν αποτελεί ένα slogan ή trent της εποχής, αλλά μια αλλαγή της ιατρικής κοσμοθεωρίας, ένα διαφορετικό- συναρπαστικό τρόπο άσκησης του ιατρικού λειτουργήματος, που στηρίζεται στις αρχές του σεβασμού, της εξατομίκευσης και της δημιουργικότητας.
Οι σύγχρονοι ασθενείς χρησιμοποιούν τις νέες τεχνολογίες και ιδιαίτερα το διαδίκτυο, για να αναζητήσουν πληροφορίες για την ασθένεια τους, αλλά και για να κατασκευάσουν πολύπλοκα δίκτυα γνώσης και συναισθηματικής στήριξής με άλλους ασθενείς. Μέσα από την διαδικασία της ενδυνάμωσης (empowerement) ο ασθενής καθίσταται ισάξιο μέλος της θεραπευτικής ομάδας και απαιτεί λόγο για τα πράγματα που αφορούν τις θεραπευτικές αποφάσεις (Bletsos et.al, 2013)1.
Ο Ιατρός από την άλλη, ως ο κατεξοχήν αρμόδιος για την φροντίδα της υγείας, καλείται να υπερβεί τον κλασικό θεραπευτικό του ρόλο, αναλαμβάνοντας ένα σύνθετο ρόλο συντονιστή (ανθρώπων, πόρων και υλικών), με απώτερο σκοπό την παροχή της βέλτιστης θεραπευτικής λύσης με το μικρότερο δυνατόν κόστος.
Σε αυτό το πλαίσιο των πολύπλοκων, δυναμικών και -όχι σπάνια- συγκρουσιακών σχέσεων, ο Ιατρός επανεφευρίσκει τον (παραδοσιακά) καθοδηγητικό του ρόλο, μέσα από την εμπαθητική κατανόηση, τη συνεργασία και τη συμβουλευτική προς το ασθενή.
Η επικοινωνία είναι το κλειδί για την επιτυχή έκβαση του εγχειρήματος. Ο ανοιχτός- ειλικρινής διάλογος, η εξατομικευμένη παρέμβαση σύμφωνα με τις ξεχωριστές ανάγκες του κάθε ασθενή, η ολιστική προσέγγιση, η ενεργητική ακρόαση, το συναισθηματικό “καθρέφτισμα”, η χρήση των λεκτικών και των εξωλεκτικών σημείων στην αλληλεπίδραση, η ενημέρωση και εκπαίδευση του ασθενή, η διαθεσιμότητα και η παρουσία, η ανθρωπιστική εντέλει προσέγγιση παράλληλα με την επιστημονική εμπειρογνωμοσύνη, θεωρούνται εκ των ουκ άνευ, δεξιότητες του σύγχρονου επαγγελματία υγείας….
"Το θέμα Επικοινωνία & Διαχείριση των αναγκών του σύγχρονου ασθενή θα συζητηθεί αναλυτικά στο συνέδριο "Θεραπευτική Συμμαχία", την Τετάρτη 28 Μαΐου, στο ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία. Στο συνέδριο συμμετέχω ως συντονιστής στην 2η Συνεδρία με τίτλο «Επικοινωνία & Διαχείριση των αναγκών του σύγχρονου ασθενή».
1 Bletsos, K. G. Alexias and C. Tsekeris (2013) Towards a Fourth Cosmology of Doctor-Patient Relationship: A Reflection on the Virtual Patient Community PatientsLikeMe. tripleC – Cognition, Communication, Co-operation:International Peer Reviewed Open Access Journal for a Global Sustainable Information Society, Vol. 11, No. 1, pp. 136-144 (published by the Unified Theory of Information Research Group, Vienna University of Technology, Austria, ISSN: 1726-670X, SCOPUS Index).
Μπλέτσος Κωνσταντίνος
Νοσηλευτής-Ψυχολόγος, Υποψήφιος Διδάκτωρ Ψυχό-Κοινωνιολογίας του διαδικτύου
Τμήμα Ψυχολογίας- Πάντειου Πανεπιστημίου
Επιστημονικός συνεργάτης της GET2WORK (www.get2work.eu)
Δυνητικός εαυτός και Ψυχολογία
Οι νέες διαδικτυακές τεχνολογίες παράγουν έναν νέο τρόπο με τον οποίο κατανοούμε τις κοινωνικές σχέσεις και επαφές, αλλά και την ατομική και κοινωνικής μας ταυτότητα. Οι έννοιες που ως τώρα συγκροτούσαν την υπαρξιακή μας ταυτότητα (χώρος, χρόνος, σώμα) αναθεωρούνται στα πλάισα της εποχής του μεταμοντέρνου.
Η εγγύτητα (χωροτακτική και συναισθηματική) στο στενό και περιορισμένο δίκτυο των δικών (σύμφωνα με την ορολογία της Κατάκη) εκτείνεται πλέον σε μια χωροχρονική απροσδιόριστο για συμπεριλάβει το οικείο και το ανοίκειο, το μακρίνο και το αλλότριο, το πραγματικό και το ψεύτικο, μέσα στη διαρκώς κινούμενη άμμο του κυβερνό-σύμπατος,
Οι χωροχρονικά και υλικά δομημένες σχέσεις εξαυλώνονται και υπερβαίνοντας τους παραδοσιακούς περιορισμούς του χώρου και του χρόνου, προβάλουν ένα νέο μοντέλο διάρθρωσης του κοινωνικού (Αλεξιάς, 2008). Οι δυνητικοί άλλοι δεν διαφέρουν κι αυτοί ως αντικείμενα της προβολής εσωτερικών φαντασιακών επιθυμιών παρότι είναι σε κάθε περίπτωση φορείς κοινωνικού νοήματος.
Το διαδίκτυο είναι για τον Levy "τόσο πραγματικό όσο τα αποτελέσματα που παράγει..." και για του λόγου το αληθές ρίξτε μια ματιά στις υπερσυνδέσεις που ακολουθούν...
- Πατέρας έβαλε πληρωμένους δολοφόνους να σκοτώσουν το avatar του γιού του.
- Σύζυγος ζητά διαζύγιο για κυβερνοαπιστία (cyber affair).
- Γυναίκες στην Αμερική αιτούνται ψυχολογικής στήριξης για να αντιμετωπίσουν την "απώλεια" του εθισμένου στο διαδίκτυο συζύγου (cyber-widows).
- Παίκτης του διαδικτυακού παιχνιδιού σκοτώνει συμπαίκτη (όχι στο παιχνίδι), γιατί του έκλεψε το σπαθί (στο παιχνίδι).
- Ζευγάρι συλλαμβάνεται για το θάνατο βρέφους, το οποίο αμέλεισαν να φροντίσουν, όντας απασχολημένοι στη φροντίδα του δυνητικού παιδιού τους.
Photo Farid Arienda - Virtual Chat by protogeny
Εθισμοί και εφηβεία: Λεπτές ισορροπίες πάνω απ' το κενό
Η εξάρτηση είναι ο τρόπος που ο έφηβος έχει επιλέξει για να αντιμετωπίζει τα προβλήματα του.
Χωρίς τα ναρκωτικά-τον υπολογιστή- τον τζόγο νοιώθει ένα κενό ένα εσωτερικό κενό «Το κενό είναι βάραθρο μέσα σου, έτοιμο να σε καταπιεί, άλλοι το καλύπτουν με την τέχνη, άλλοι με το θεό, άλλοι με τη γνώση. Εγώ το καλύπτω με τα ναρκωτικά» Μπορεί να φαντάζει παράδοξο αλλά ο εθισμένος βρίσκει την (ψευδαίσθηση) της ασφάλειας και της ζεστασιάς στη συμπεριφορά του.
Tι είναι όμως αυτό το κενό;
Η Θεωρία του δεσμού (Bolby, 1964)
Ο όρος « Δεσμός » χρησιμοποιείται για να αποδώσει στην ελληνική γλώσσα τον αγγλικό όρο « attachment », ο οποίος καθιερώθηκε στην εξελικτική ψυχολογία από τον Άγγλο ψυχίατρο John Bowlby (1958), για να περιγράψει το δυνατό συναισθηματικό δεσμό που αναπτύσσεται μεταξύ του βρέφους και της μητέρας του ή και άλλων ατόμων κατά την διάρκεια των 2 πρώτων ετών της ζωής του (Ainsworth, 1978). Το είδος της φροντίδας και των συναισθηματικών ανταλλαγών που αναπτύσσονται στα πλαίσια αυτής της αλληλεπίδρασης καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την ποιότητα και τη λειτουργικότητα του δεσμού. Τα βρέφη που μεγαλώνουν σε περιβάλλον όπου τα σημαντικά πρόσωπα δείχνουν ευαισθησία, κατανοούν αποτελεσματικά τις ανάγκες τους και αντιδρούν γρήγορα και με θετικά συναισθήματα σε αυτές, αναπτύσσουν συνήθως ασφαλή δεσμό. Ο δεσμός της μητέρας (και των σημαντικών άλλων) με το παιδί δημιουργεί την ασφαλή βάση πάνω στην οποία το παιδί και αργότερα ο ενήλικας θα μπορεί να “επιστρέψει” για να αισθανθεί ασφάλεια και σιγουριά απέναντι στις αποστερήσεις και τις ματαιώσεις του περιβάλλοντος. Όταν ο δεσμός αυτός δεν δημιουργήθηκε ποτέ η καταστράφηκε λόγω παιδικών τραυμάτων τότε το άτομο δεν βρίσκει εύκολα σημείο αναφοράς και μένει με την μόνιμη αίσθηση συναισθηματικού κενού
Τι προσφέρουν οι εθισμοί;
Ο Peele (1991) εξήγησε την ψυχολογική σύνδεση με τον εθισμό, ως κάτι που "Σας δίνει συναισθηματική και αισθησιακή ευχαρίστηση που δεν είστε σε θέση να πάρετε με άλλους τρόπους».
Μπορεί να εμποδίσει την αίσθηση του πόνου, την αβεβαιότητα, ή την δυσφορία.
Μπορεί να δημιουργήσει διασπαστικές αισθήσεις που εστιάζουν και απορροφούν την προσοχή. Μπορεί να επιτρέψει σε ένα πρόσωπο να ξεχνά ή να αισθάνεται «εντάξει» για κάποια ανυπέρβλητα προβλήματα.
Μπορεί να παρέχει μια τεχνητή, προσωρινή αίσθηση ασφάλειας ή ηρεμίας, αυτοεκτίμησης ή επίτευξης, εξουσίας και ελέγχου, οικειότητας και αίσθησης του ανήκειν.
Τα παραπάνω θετικά συναισθήματα λειτουργούν ως ενισχυτές (reinforces) της εθιστικής συμπεριφοράς και όσο μια συμπεριφορά ανταμείβεται τόσο πιο πιθανό είναι να επαναληφθεί.
Όφελος και κόστος των εξαρτήσεων
Οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί αλλά ορισμένες φορές ακόμη και οι ειδικοί τονίζουν μονομερώς το κόστος που πληρώνει ο εξάρτημένος έφηβος. Ο εξαρτημένος έφηβος έχει και σημαντικό όφελος από την χρήση. Η ανακούφιση από τα άγχη, η συντροφικότητα και η αίσθηση του ανήκειν, η τιμωρία σε γονείς και ευρύτερα συστήματα εξουσίας, η ηδονή και η ευχαρίστηση του «ταξιδιού», αποδεικνύονται ισχυροί παράγοντες διατήρησης που κρατούν τον χρήστη δέσμιο και αποτρέπουν την αλλαγή.
Απώτερος σκοπός είναι η ανάδειξη της διαφοράς μεταξύ του πραγματικού εαυτού (της κατάστασης δηλαδή που ζεί ο έφηβος) και του ιδανικού εαυτού (αυτού που θα ήθελε να ήταν). Ο ιδανικός εαυτός συνδέεται με τις αξίες και την αυτοεκτίμηση.
Για να βοηθήσουμε πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε
Η αναγνώριση όμως του οφέλους της χρήσης (κάτι το οποίο δεν είναι πάντοτε συνειδητό) αποδεικνύεται πολύτιμη γιατί αναδεικνύει το μέγεθος της αμφισημίας, αλλά και γιατί ερμηνεύει την δυσκολία της αλλαγής ενώ ταυτόχρονα προκαλεί την κινητοποίηση (motivation) του εξαρτημένου εφήβου προς την κατεύθυνση της αλλαγής.
Συμβουλές για γονείς
Ποιοτικές σχέσεις με τα παιδιά.
Οικογενειακό περιβάλλον αποδοχής και επικύρωσης των συναισθημάτων.
Αυξημένες κοινές δραστηριότητες.
Ενσυναισθητική κατανόηση.
Ανοικτή επικοινωνία, αποφυγή τριγωνοποίησης.
Σταθεροί οικογενειακοί ρόλοι.
Σταθερότητα πλαισίου, όρια στη συμπεριφορά.
Γονική επιτήρηση.
Για τους εθισμούς
Μιλήστε χωρίς φόβο στα παιδιά σας για τις εθιστικές ουσίες (πριν το κάνουν οι έμποροι).
Μάθετε να ακούτε.
Μην παίρνετε θέση κατήγορου, αποφύγετε την εκδραμάτιση.
Βοηθήστε το παιδί σας να αναπτύξει αξίες, γίνετε εσείς το θετικό του πρότυπο.
"Τα παιδιά δεν κάνουν ότι τους λέμε, κάνουν αυτό που βλέπουν να κάνουμε".
Ν. Σιδερής
Εξελίξεις στην αντιμετώπιση των εθισμών
Απομυθοποίηση μέσα από την τεκμηριωμένη ενημέρωση (evidence based).
Στοχευόμενες πολιτικές πρόληψης.
Ανάδειξη της αμφιθυμίας του χρήστη.
Τα υπέρ της χρήσης Vs Τα κατά της χρήσης
Σκοπός είναι η κινητοποίηση για αλλαγή (motivation) μέσα από το μήνυμα ότι:
ΤΟ ΚΟΣΤΟΣ ΠΟΥ ΠΛΗΡΩΝΕΙ ΚΑΠΟΙΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΞΑΡΤΗΣΗ ΕΙΝΑΙ ΑΣΥΓΚΡΙΤΑ ΥΨΗΛΟΤΕΡΟ ΑΠΟ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΟΦΕΛΗ
Η δεξιότητα της επαναπληροφόρησης στον εργασιακό χώρο
Η δεξιότητα της επαναπληροφόρησης θα μπορούσε να εφαρμοστεί με επιτυχία στην αξιολόγηση ενός εργαζομένου, σε δύο μάλιστα επίπεδα
Aπο την πλευρά του αξιολογητή
H λογική και αντικειμενική αξιολόγηση της συμπεριφοράς και των ενεργειών του εργαζομένου (η οποία πρέπει να γίνεται με μικρή χρονική υστέρηση), η προστασία της αυτοεκτίμησης του, (η κρίση αφορά συγκεκριμένες ενέργειες και όχι την αξία του συνολικά ή πολύ περισσότερο τον χαρακτήρα του), η διακριτικότητα και η εχεμύθεια, δημιουργού έναν περιβάλλον αποδοχής της κριτικής το οποίο θα βοηθήσει τόσο τον αξιολογητή οσο και τον αξιολογούμενο να αναδείξουν τις ατέλειες και τα σφάλματα με σκοπό την βελτίωση της εργασιακής απόδοσης.
Από την πλευρά του αξιολογούμενου
H χρήση της ενεργητικής ακρόασης δίνει στο αξιολογούμενο την ευκαιρία να αντιληφθεί τα λάθη και τις αδυναμίες του (δίχως να μειωθεί η αυτοεκτίμηση του), ενώ θα οδηγήσει στην επιθυμητή τροποποίηση της συμπεριφοράς, εφόσον γίνει αντιληπτό ότι ή κριτική που του ασκείται είναι αποτέλεσμα αντικειμενικών δεδομένων. Και κάτι τέτοιο είναι πιθανό να συμβεί αν ο αξιολογητής παράσχει τη δική του επαναπληροφόρηση όπως περιγράφεται πιο πάνω.
Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται ένας κύκλος ανατροφοδότησης (feedback) που βοηθάει και τους δυο στη προαγωγή των επαγγελματικών τους σχεδίων.
The way we do it...
Θα μου επιτρέψετε να δανειστώ από τη θεωρία των δικτύων και συγκεκριμένα τη θεωρία του Δράστη-δικτύου (Αctors-network theory) για να σας αναλύσω το πως αντιλαμβάνομαι την έννοια της οργανωτικής κουλτούρας στο χώρο της εργασίας μου.
Δανείζομαι την έννοια του μαύρου-κουτιού (black-box). To μαύρο κουτί αποτελεί ένα σώμα γνώσης σχετικά σταθερό το οποίο έχει σχηματοποιηθεί προϊόντος του χρόνου μέσα από ένα μεγάλο αριθμό συζητήσεων, διευθετήσεων, αλλαγών, προστριβών κλπ και το οποίο πολύ απλά χαρακτηρίζει το αξιακό σύστημα το οποίο περιγράφεται από την πρόταση “ O τρόπος με τον οποίο κάνουμε τη δουλειά”
Το σώμα αυτό της γνώσης είναι σε μεγάλο ποσοστό προϊόν εμπειρικής συσσώρευσης, λιγότερο επιστημονικά τεκμηριωμένης γνώσης (evidence based) ,έχει έντονα στοιχεία πολιτισμικών και κοινωνικών επιδράσεων, είναι ενίοτε ανορθολογικό αλλά λειτουργικό, μεταδίδεται από γενιά σε γενιά μέσω της καθημερινής πρακτικής και διαχέεται λίγο ως πολύ σε ολάκερη την πυραμίδα της εξουσίας.
Το σώμα αυτό της γνώσης είναι πολύτιμο για τους νέους συναδέλφους γιατί αποτελεί ένα απλοϊκό ίσως αλλά πολύ βολικό τρόπο να “μάθουν” τη δουλειά ,σχηματοποιεί και συγκεκριμενοποιεί αφηρημένες έννοιες και σχέσεις μεταξύ πραγμάτων (δίνουμε depon αν κάνει πυρετό και διουρητικό αν δυσπνοεί), δίχως να ζητάμε από κανέναν να κοιτάξει τις πολύπλοκες σχέσεις που υπάρχουν πίσω από τα επιφαινόμενα.
Η Ψυχολογία στις οργανώσεις
Οι οργανώσεις αποτελούν κατά βάση κοινωνικά φαινόμενα, τα οποία ως τέτοια διατηρούν μια δική τους δυναμική, η οποία δεν μπορεί άκοπα να αναχθεί ως το σύνολο των ατομικών συμπεριφορών των ατόμων που τις αποτελούν.
Η υποσημείωση αυτή αφορά τις σχετικά απλές αναγωγικές σκέψεις της προβολής των ατομικών συμπεριφορών στην ομάδα ή στην αιτιοκρατική σύνδεση μεταξύ ατομικής νόησης και ομαδικής συμπεριφοράς. Τα κοινωνικά φαινόμενα είναι συνήθως πολύπλοκα και ερμηνεύονται αναλόγως του επιπέδου που εμείς επιλέγουμε να τα ερμηνεύσουμε. Έτσι κι αλλιώς δεν υπάρχει καθολικός νόμος της συμπεριφοράς.
Στο πρώτο επίπεδο ανάλυσης (το ατομικό) η μελέτη των γνωστικών μηχανισμών μας προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες κυρίως στο επίπεδο της αντίληψης, της μνήμης και της μάθησης, οι οποίες μας βοηθούν σε διάφορα επίπεδα :
Στον τρόπο παρουσίασης της πληροφορίας (σαφής, κατανοητός, χωρίς αμφισημίες).
Στο να αντιληφθούμε ότι τα γνωστικά σφάλματα και οι διαφορετικές αντιλήψεις μπορεί να είναι παράγοντες σύγκρουσης.
Η πληροφορία είναι καλό να παρουσιάζεται ανάλογα με το άτομο στο οποίο απευθύνεται (μορφωτικό επίπεδο, εμπειρία, κουλτούρα).
Στη χρήση των σύγχρονων ψυχολογικών πορισμάτων στη σύνταξη εκπαιδευτικών προγραμμάτων (κωδικοποίηση της γνώσης, συμμετοχή των αισθήσεων, μέγιστος αριθμός στοιχείων της μνήμης εργασίας, ομαδική εργασία κλπ).
Στην εφαρμογή μεθόδων καινοτόμου-δημιουργικής σκέψης (brain storming).
Στην αξία της επικέντρωσης στα σημαντικά (ως αποτέλεσμα των περιορισμένων γνωστικών πόρων).
Στην αξία της ανάπαυσης και της ξεκούρασης του εργαζόμενου.
Στην ανάγκη για περιβάλλον με λιγότερο stress.
Στην αναγνώριση της σχετικότητας των γνώσεων (και την εξ αυτής αμφισβήτηση της εξουσίας μας)
Γνωστικά σφάλματα
Τα γνωστικά σφάλματα που πρώτη ανέδειξε η Μορφολογική Ψυχολογία (Gestalt) στο επίπεδο της αντίληψης φυσικών γεγονότων (αμφίσημες μορφές, πλάνη των αισθήσεων με το κύπελλο του Rubin, χιμαιρικές μορφές κλπ) υπήρξαν μια επιστημονική επανάσταση, γιατί κατάφεραν ένα ισχυρό πλήγμα στην ευρύτατα διαδεδομένη άποψη του Εμπειρισμού (Locke ) που θεωρούσε ως apriori αρχή πώς
“Υπάρχει μια και αντικειμενική πραγματικότητα την οποία μπορούμε να αντιληφθούμε (per se) με την βοήθεια των αισθήσεων μας”.
Τα πορίσματα της Μορφολογικής Ψυχολογίας έγιναν αντικείμενο σκληρής κριτικής γιατί ενώ θεωρητικά ήταν άριστα τεκμηριωμένα, δεν αφορούσαν παρά απλοϊκά ψυχολογικά-γνωστικά φαινόμενα που είχαν να κάνουν με αντίληψη φυσικών και όχι κοινωνικών φαινομένων.
Από την αντίδραση αυτή γεννήθηκε τόσο η σχολή της Γνωστικής Ψυχολογίας όσο και αυτή της Κοινωνικής Νόησης.
Η Κοινωνική ψυχολογία από την άλλη αναφέρει ότι οι άνθρωποι ενεργούμε ως “απλοικοί σοφοί”, παρατηρούμε ανθρώπινες συμπεριφορές και τις αποδίδουμε στα εσωτερικά -ψυχολογικά χαρακτηριστικά του ατόμου ή της ομάδας υπαγωγής του. Συμπερασματικά λοιπών τα γνωστικά σφάλματα επενεργούν σε δύο επίπεδα:
- Στην αντίληψη του φυσικού κόσμου.
- Στην αντίληψη του κοινωνικού κόσμου , στον τρόπο δηλαδή που αντιλαμβανόμαστε (και κρίνουμε) άτομα και ομάδες καθώς και τις σχέσεις μεταξύ τους.
H μελέτη των γνωστικών σφαλμάτων μας διδάσκει:
- Ότι οφείλουμε να στεκόμαστε κριτικά απέναντι στις πεποιθήσεις μας.
- Να σκεφτόμαστε πέρα από τις εύκολες κατηγοριοποιήσεις και τα στερεότυπα.
- Να κάνουμε δεύτερες σκέψεις και να μην αντιδρούμε αντανακλαστικά.
- Να μην προβαίνουμε σε βιαστικές κρίσεις βασισμένες στην ομάδα υπαγωγής του ατόμου το οποίο κρίνουμε.
- Να ακούμε την άλλη άποψη.
- Να αποφεύγουμε τις απλοϊκές συσχετίσεις και να μην προβαίνουμε σε αιτιώδης αποδόσεις μεταξύ χαρακτηριστικών και συμπεριφοράς (Ψυχολογιοποίηση-Θεωρίες των αποδόσεων).
- Να επιλέγουμε τη σύνθεση ,το διαφορετικό (ακόμη κι αν είναι πηγή εντάσεων).
- Να γνωρίζουμε ότι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο είναι συνάρτηση των προσωπικών μας βιωμάτων, της κοινωνικής μας υπαγωγής, του πλαισίου δράσης αλλά και άλλων παραμέτρων όπως είναι η ιδεολογία, και το πνεύμα της εποχής (zeitgeist).