Ναρκωτικά και εγκέφαλος
Σειρά Γαλλικής παραγωγής (ARTE France) του 2005 με θέμα: Ναρκωτικά και εγκέφαλος - Drogues et Cerveau
https://youtu.be/lEIlQp-_psk
Η επίδραση του τοξικού στρες στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο (video)
Η βασική αρχιτεκτονική του εγκεφάλου κατασκευάζεται μέσα από μια διαδικασία που αρχίζει νωρίς στη ζωή και συνεχίζει στην ενηλικίωση. Τα απλούστερα νευρωνικά κυκλώματα σχηματίζονται πρώτα ενώ τα πιο σύνθετα κυκλώματα του εγκεφάλου αναπτύσσονται αργότερα βασιζόμενα στα αρχικά απλοϊκά νευρωνικά κυκλώματα.
Τα γονίδια παρέχουν το βασικό σχέδιο για την εγκεφαλική οργάνωση, αλλά οι εμπειρίες επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο εκφράζονται τα γονίδια. Μαζί, γονίδια και περιβάλλον συν- διαμορφώνουν την ποιότητα της αρχιτεκτονικής του εγκεφάλου και δημιουργούν ένα ανθεκτικό ή αντίθετα εύθραυστο θεμέλιο για όλη τη μάθηση, την υγεία και τη συμπεριφορά που ακολουθεί.
Η πλαστικότητα, η ικανότητα δηλαδή του εγκεφάλου να αναδιοργανώνεται και να προσαρμόζεται, είναι μεγαλύτερη κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής και βαίνει σταδιακά μειούμενη με την πάροδο του χρόνου.
Μία από τις πιο σημαντικές εμπειρίες στη διαμόρφωση της αρχιτεκτονικής του αναπτυσσόμενου εγκεφάλου είναι η αλληλεπίδραση "Υπηρέτησε και επίστρεψε" (Serve and return) μεταξύ παιδιών και σημαντικών ενηλίκων στη ζωή τους. Τα μικρά παιδιά φθάνουν φυσικά στην αλληλεπίδραση μέσω των εκφράσεων του προσώπου και των χειρονομιών, ενώ οι ενήλικες αποκρίνονται με το ίδιο είδος φωνητικής και χειρονομίας . Αυτή η "εμπρός και πίσω" διαδικασία είναι θεμελιώδης για την καλωδίωση του εγκεφάλου, ειδικά στα πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού.
Η απόκτηση δεξιοτήτων για την αντιμετώπιση των αντιξοοτήτων της ζωής είναι ένα σημαντικό μέρος της υγιούς ανθρώπινης ανάπτυξης. Ενώ οι μετριοπαθείς, βραχύβιες αντιδράσεις του στρες στον οργανισμό μπορούν να προωθήσουν την ανάπτυξη, το τοξικό στρες ελλείψει της προστατευτικής στήριξης των ενηλίκων προκαλεί μια ισχυρή, ανελαστική ενεργοποίηση του συστήματος διαχείρισης του άγχους του σώματος.
Χωρίς τη φροντίδα των ενηλίκων το αμείλικτο άγχος που προκαλείται από την ακραία φτώχεια, την παραμέληση, την κακοποίηση ή τη σοβαρή κατάθλιψη της μητέρας μπορεί να αποδυναμώσει την αρχιτεκτονική του αναπτυσσόμενου εγκεφάλου, με μακροπρόθεσμες συνέπειες για τη μάθηση, τη συμπεριφορά και τη σωματική και ψυχική υγεία.
© These videos are from Three Core Concepts in Early Development, a three-part video series from the Center and the National Scientific Council on the Developing Child.
Καλώς ορίσατε
Είμαι ο Κωνσταντίνος Μπλέτσος – Ψυχολόγος (M.Sc, BA) Συστημικός θεραπευτής ατόμου, ζεύγους και οικογένειας. Εργάζομαι στη Μονάδα Ενδονοσοκομειακής Νοσηλείας Εφήβων του Σισμανόγλειου -Αμ. Φλέμινγκ ΓΝΑ. Είμαι επιστημονικά υπεύθυνος των ξενώνων μακροχρόνιας φιλοξενίας εφήβων με ψυχιατρικές διαταραχές " Όρμος" και "Το Σπίτι" στην Παλλήνη, επιστημονικός συνεργάτης και μέλος της θεραπευτικής ομάδας του Ελληνικού Κέντρου Διατροφικών Διαταραχών και εισηγητής σε θέματα Ψυχολογίας του Ανοικτού Ιδρύματος Εκπαίδευσης. Παράλληλα διατηρώ ιδιωτικό γραφείο στην Νέα Ιωνία.
Έχω εκπαιδευτεί με τα άλλα μέλη της θεραπευτικής ομάδας του ΕΚΔΔ απο την Dr. Laura Hill στο Brain-Based Family Eating Disorders Treatment, μια πρωτοποριακή μέθοδο αντιμετώπισης των διατροφικών διαταραχών βασισμένη στην νευροβιολογία του εγκεφάλου.
Στην παρούσα φάση εξειδικεύομαι στο Certified Clinical Trauma Specialist – Family (CCTSF) που αποτελεί την πλέον εξελιγμένη οικογενειακή θεραπευτική παρέμβαση στην αντιμετώπιση του σύνθετου ψυχικού τραύματος.
Τα ερευνητικά μου ενδιαφέροντα εστιάζονται στα κοινωνικά και ψυχολογικά φαινόμενα των νέων τεχνολογιών και του διαδικτύου και ιδιαίτερα στους τομείς της συγκρότησης της εφηβικής ταυτότητας και τη μελέτη των επιπτώσεων της κατάχρησης του διαδικτύου στους νεανικούς και εφηβικούς πληθυσμούς, καθώς και στην έρευνα για τις επιδράσεις των διατροφικών διαταραχών στους εφήβους.
Αναλυτικό βιογραφικό σημείωμα υπάρχει εδώ
Τι είναι η συναισθηματική νοημοσύνη
Η συναισθηματική νοημοσύνη (Εmotional Ιnteligence) αναφέρεται στην ικανότητα αντίληψης, ελέγχου και αξιολόγησης των συναισθημάτων. Ορισμένοι ερευνητές θεωρούν πως η (ΕΙ) αποτελεί αντικείμενο μάθησης (άρα και βελτίωσης), ενώ άλλοι την αντιμετωπίζουν ως ενδογενές χαρακτηριστικό του ατόμου. Οι Salovey and Mayer (1990), περιγράφουν την (ΕΙ) ως το “κομμάτι εκείνο της Κοινωνικής νοημοσύνης που περιλαμβάνει τη δυνατότητα παρακολούθησης (monitor) των συναισθημάτων και των αισθήσεων, τη διαφοροποίηση μεταξύ τους, και τη χρήση τους ως οδηγούς στη σκέψη και τις πράξεις”.
Οι ίδιοι ερευνητές προτείνουν ένα μοντέλο τεσσάρων βημάτων της συναισθηματικής νοημοσύνης:
Η πρόσληψη (perceive) των συναισθημάτων
Αποτελεί το πρώτο βήμα στην διαδικασία αντίληψης των συναισθημάτων. Σε πολλές περιπτώσεις περιλαμβάνει τα μη λεκτικά σημεία της επικοινωνίας όπως είναι η γλώσσα και η στάση του σώματος, η εκφράσεις του προσώπου κλπ.
O συλλογισμός (reasoning) στη βάση των συναισθημάτων
Το επόμενο βήμα περιλαμβάνει τη χρήση των συναισθημάτων στη προαγωγή της σκέψης και γνωστικής ενεργοποίησης. Τα συναισθήματα βοηθούν στο να θέσουμε προτεραιότητες σε σχέση με το τι προσέχουμε και σε τι αντιδρούμε. Και αντιδρούμε σε πράγματα και καταστάσεις που τραβούν την προσοχή μας.
Κατανόηση των συναισθημάτων
Τα συναισθήματα που προσλαμβάνουμε μπορεί να μεταφέρουν μια ευρεία γκάμα νοημάτων. Όταν για παράδειγμα κάποιος εκφράζει αισθήματα θυμού, ο παρατηρητής θα πρέπει να υποθέσει την αιτία του θυμού και το πιθανό νόημα της.
Διαχείριση των συναισθημάτων
Η ικανότητα της αποτελεσματικής ρύθμισης των συναισθημάτων αποτελεί το σημείο κλειδί της συναισθηματικής νοημοσύνης. Η ρύθμιση των συναισθημάτων, η κατάλληλη απόκριση στα συναισθήματα, αλλά και η απόκριση στα συναισθήματα των άλλων αποτελούν σημαντικές διαστάσεις στη ρύθμιση των συναισθημάτων.
Σταθμοί στη μελέτη της συναισθηματικής νοημοσύνης
Η Kedra (2013) παρουσιάζει τις ημερομηνίες σταθμούς στη εξέλιξη της μελέτης της συναισθηματικής νοημοσύνης:
- 1930’s Ο Edward Thordike περιγράφει την έννοια της κοινωνικής ευφυίας ως την ικανότητα να συνυπάρχουμε με άλλους ανθρώπους.
- 1940s O David Wechsler προτείνει πως οι συναισθηματικές διαστάσεις της νοημοσύνης είναι ουσιώδεις παράγοντες για την επιτυχία στη ζωή.
- 1950’s Ανθρωπιστές ψυχολόγοι όπως ο Abraham Maslow περιγράφουν πως οι άνθρωποι μπορούν να κατασκευάσουν το ψυχικό σθένος.
- 1975 Ο Howard Gardner παρουσιάζει το βιβλίο του The Shattered Mind εισάγοντας την έννοια της πολλαπλής νοημοσύνης.
- 1990 Οι Salovey and Mayer δημοσιεύουν το άρθρο τους Συναισθηματική Νοημοσύνη στο περιοδικό Imagination, Cognition, and Personality.
Γιατί είναι τόσο σημαντική η συναισθηματική νοημοσύνη
Η (ΕΙ) επηρεάζει:
Τις επιδόσεις στην εργασία
Η συναισθηματική νοημοσύνη μπορεί να βοηθήσει το άτομο να προσανατολιστεί στο πολύπλοκο εργασιακό περιβάλλον, να ηγηθεί και να καθοδηγήσει τους άλλους. Στην πράξη όταν οι εταιρίες προσλαμβάνουν πλέον προσωπικό δίνουν μεγαλύτερη σημασία στην συναισθηματική νοημοσύνη παρά στην ευφυΐα.
Την υγεία
Όταν κάποιος αποτυγχάνει να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά το stress, μπορεί να οδηγηθεί σε σημαντικά προβλήματα υγείας. Το stress μπορεί να προκαλέσει υπέρταση, να αποδιοργανώσει το ανοσοποιητικό σύστημα, να προκαλέσει καρδιολογικά προβλήματα.
Την ψυχική υγεία
Το μη διαχειρίσιμο stress μπορεί επίσης να επηρεάσει την ψυχική υγεία καθιστώντας το άτομο ευάλωτο στο άγχος και την κατάθλιψη. Ακόμη η δυσχέρεια στη ρύθμιση των συναισθημάτων πιθανά θα επηρεάσει την ικανότητα του ατόμου στη δημιουργία “ισχυρών” δεσμών, πράγμα το οποίο συχνά οδηγεί σε ένα χρόνιο αίσθημα μοναξιάς και κοινωνικής απομόνωσης.
Οι Martins et.al (2010) σε μια πρόσφατη μετά ανάλυση τους, βρήκαν πως η συναισθηματική νοημοσύνη είναι ένας ισχυρός προβλεπτικός δείκτης για την ψυχική υγεία. Τις σχέσεις. Η κατανόηση και ο έλεγχος των συναισθημάτων οδηγεί το άτομο σε καλύτερη έκφραση του πώς αισθάνεται αλλά και σε καλύτερη κατανόηση του πως αισθάνονται οι άλλοι. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να επικοινωνήσει αποτελεσματικότερα και να δημιουργήσει στενότερους δεσμούς τόσο σε προσωπικό όσο και σε επαγγελματικό επίπεδο (Segal and Smith, 2013).
Σύμφωνα με τις δύο συγγραφείς η ΕΙ δεν αποτελεί μια ιδιότητα της προσωπικότητας με σταθερά και σχετικά αναλλοίωτα χαρακτηριστικά, αλλά αντίθετα πρόκειται για μια συνεχόμενη διαδικασία μάθησης στην κατεύθυνση της κατανόησης και του έλεγχου της συναισθηματικής πλευράς του εγκεφάλου μας. Στην βάση αυτή προτείνουν πέντε δεξιότητες που οι άνθρωποι θα πρέπει να καλλιεργήσουν για να βελτιώσουν τη συναισθηματική νοημοσύνη τους.
Πρώτη δεξιότητα: Ταχεία αποκλιμάκωση του stress.
Τα υψηλά επίπεδα stress καταλαμβάνουν το μυαλό και το σώμα παρεμβαίνοντας στην ικανότητα του ατόμου.
- Να “διαβάσει” σωστά μια κατάσταση.
- Να ακούσει τι λέει κάποιος άλλος.
- Να είναι ενήμερο των αισθημάτων και των αναγκών του.
- Να μπορεί να επικοινωνήσει.
Μια αποτελεσματική εκπαίδευση στην ταχεία αποκλιμάκωση του stress περιλαμβάνει:
α) Τη συνειδητοποίηση των στρεσσογόνων καταστάσεων. Το πρώτο βήμα για τη μείωση του stress είναι η αναγνώριση του τι ακριβώς βιώνουμε.ο καθένας
β) Την αναγνώριση της απόκρισης στο stress. Το κάθε άτομο αντιδρά διαφορετικά στο stress. Aν κάποιος έχει την τάση να αντιδρά με θυμό στις στρεσσογόνες καταστάσεις, είναι πιθανό να ωφεληθεί με δραστηριότητες χαλάρωσης. Αν αντίθετα κάποιος παγώνει συναισθηματικά είναι πιο πιθανό να ωφεληθεί από καταστάσεις που ευνοούν τη δραστηριότητα.
γ) Την ανακάλυψη των τεχνικών που δουλεύουν καλύτερα. Ο καλύτερος τρόπος για να μειωθεί το stress περιλαμβάνει την εμπλοκή μιας ή περισσότερων αισθήσεων, (όραση, ακοή, όσφρηση, γεύση, αφή). Το κάθε άτομο αντιδρά διαφορετικά στο προσλαμβανόμενα ερεθίσματα, οπότε θα πρέπει ο καθένας ξεχωριστά να ανακαλύψει τι είναι αυτό που τον ηρεμεί ή τον ενεργοποιεί αντίστοιχα.
Δεύτερη δεξιότητα: Συναισθηματική επίγνωση.
Αναφέρεται στην ικανότητα της σύνδεσης με τα συναισθήματα, ιδιαίτερα με τα ισχυρά όπως ο θυμός, η θλίψη, ο φόβος, η χαρά. Οι δυσκολίες στη συναισθηματική σύνδεση είναι συχνά αποτέλεσμα πρώιμων παιδικών εμπειριών σε περιβάλλοντα που επέβαλαν την καταπίεση των συναισθημάτων. Και παρότι μπορούμε να στρεβλώσουμε, να κρύψουμε ή ακόμη και να θάψουμε τα συναισθήματα μας, σε καμιά περίπτωση δεν μπορούμε να τα εξαφανίσουμε.
Τρίτη δεξιότητα: Μη λεκτική επικοινωνία.
Το να επικοινωνεί κάποιος αποτελεσματικά απαιτεί περισσότερα από την καλή χρήση της γλώσσας. Είναι εξάλλου γνωστό ότι πολλές φορές δεν έχει τόση σημασία το τι λέει κανείς αλλά το πώς το λέει. Έτσι τα μη λεκτικά κομμάτια της επικοινωνίας (εκφράσεις του προσώπου, στάσεις του σώματος, κινήσεις των χεριών κλπ) είναι εξίσου αν όχι πιο σημαντικά από τα λεκτικά. Ακόμη κι όταν κάποιος δεν μιλάει, συνεχίζει να επικοινωνεί μη λεκτικά. Μια καλή τεχνική περιλαμβάνει την ερώτηση στον εαυτό “ Αυτά που λέω ανταποκρίνονται σε αυτά που αισθάνομαι”.
Τεχνικές καλής επικοινωνίας.
Εστιάστε στο πρόσωπο του συνομιλητή σας. Αν σκέφτεστε τι θα απαντήσετε στη συνέχεια ή αν το μυαλό σας τρέχει αλλού, είναι σίγουρο πως θα χάσετε το πολύ σημαντικό κομμάτι της εξωλεκτικής επικοινωνίας. Κρατήστε οπτική επαφή. Η οπτική επαφή επικοινωνεί ενδιαφέρον και διατηρεί την ροή της συζήτησης. Δώστε σημασία στις εκφράσεις του προσώπου, τις κινήσεις των χεριών και τη στάση του σώματος του ομιλητή σας, την επαφή, τον τόνο της φωνής.
Τέταρτη δεξιότητα: Χρησιμοποιήστε το χιούμορ και το παιχνίδι για να αντιμετωπίσετε τις προκλήσεις.
Το χιούμορ, το γέλιο και το παιχνίδι αποτελούν φυσικά αντίδοτα, στις δυσκολίες της ζωής. Το αυθεντικό γέλιο μειώνει το stress, ανεβάζει τη διάθεση και το νευρικό σύστημα σε ισορροπία. Η επικοινωνία μέσα απ’ το παιχνίδι διευρύνει την ΕΙ και προάγει: Την αναπλαισίωση (refrmaming) των δύσκολων και απογοητευτικών καταστάσεων, επιτρέποντας τη θέαση καινούργιων οπτικών μέσω της νοητικής ευελιξίας (reflexibility).
Η αναπλαισίωση είναι μια απλή και εξαιρετικά δυνατή θεραπευτική τεχνική που ξεκίνησε από τη συστημική θεραπεία αλλά πλέον αποτελεί κοινό κτήμα της Ψυχολογικής επιστήμης. Κατά βάση στηρίζεται στη φαινομενολογική προσέγγιση η οποία πρεσβεύει πως δεν υπάρχει μια και μοναδική αντικειμενική πραγματικότητα, αλλά ότι υπάρχουν πολλές και διαφορετικές υποκειμενικές εμπειρίες οι οποίες αντιστοιχούν σε διαφορετικές θεάσεις του ίδιου πράγματος. Αυτό που έχει επομένως σημασία είναι η εμπειρία του ατόμου και η σημασία την οποία αποδίδει σε αυτήν. Διαφορετικές οπτικές παράγουν διαφορετικές σημασίες αλλά και διαφορετικά συναισθήματα που δίνουν νόημα στην εμπειρία. Η έννοια της ευελιξίας έρχεται σε συνέχεια της αναπλαισίωσης και αφορά τη δυνατότητα του ατόμου να είναι ανοιχτό στην εμπειρία και τη θέαση διαφορετικών οπτικών σε σχέση με τις εξωτερικές και εσωτερικές εμπειρίες του.
Ακόμη το χιούμορ και το παιχνίδι βοηθάει στην απάλυνση των διαφορών, την αποδραματοποίηση των καταστάσεων και την έκφραση, την ταχεία εναλλαγή φάσεων ενεργοποίησης – χαλάρωσης, τη συνεργασία, την αύξηση της δημιουργικότητας με την απελευθέρωση του ατόμου από τετριμμένα και ανελαστικά μοτίβα σκέψης.
Πέμπτη δεξιότητα: Επιλύστε τις διαφορές με γόνιμο τρόπο.
Οι διαφωνίες και οι συγκρούσεις είναι αναπόσπαστο κομμάτι των ανθρώπινων σχέσεων. Η διαρκής και πολλές φορές μάταια προσπάθεια αποφυγής των διαφωνιών, οδηγεί συχνά σε μεγαλύτερα προβλήματα γιατί συσσωρεύει θυμό που καθίσταται με την πάροδο του χρόνου δύσκολα διαχειρίσιμος. Η ορθή διαχείριση των συγκρούσεων περιλαμβάνει τις κάτωθι συμβουλές:
Μείνετε εστιασμένοι στο παρόν. Όταν δε είστε υπέρμετρα “κολλημένοι” με τις παλιές ιστορίες μπορεί να αντιληφθείτε την πραγματικότητα της παρούσας κατάστασης ως ευκαιρία να διαχειριστείτε τα αρνητικά σας συναισθήματα σε σχέση με την σύγκρουση.
Επιλέξτε τις συγκρούσεις. Οι συγκρούσεις απαιτούν χρόνο και ενέργεια. Σκεφτείτε για ποια πράγματα αξίζει να συγκρουστείτε και για ποια όχι. Σταματήστε τη σύγκρουση που δεν επιλύεται. Χρειάζονται δυο για να διατηρηθεί μια σύγκρουση. Μπορείτε πάντα να επιλέξετε να σταματήσετε τη σύγκρουση αν κρίνετε ότι είναι πλέον άγονη ή χωρίς νόημα. Συγχωρέστε. Για να επιλυθούν κάποιες συγκρούσεις θα πρέπει να εγκαταλείψετε τα αισθήματα τιμωρίας και εκδίκησης (Segal and Smith, 2013).
Συστημική σκέψη και θεραπεία
Συστημική Θεωρία
Παρότι υπάρχουν πολλοί ορισμοί της έννοιας σύστημα, θα προτιμήσουμε εκείνον του Wilke (1993), όπως αναφέρεται από τους Schlippe & Schweitzer (2008), σύμφωνα με τον οποίον σύστημα είναι “Μια συνάφεια μερών, των οποίων η σχέση μεταξύ τους είναι ποσοτικά πιο εντατική και ποιοτικά πιο παραγωγική απ ότι η σχέση τους με άλλα στοιχεία. Αυτή η διαφορετικότητα των σχέσεων συνιστά τα όρια του συστήματος, τα οποία διαχωρίζουν το σύστημα από το περιβάλλον του” (σ. 69).
H πρώιμη συστημική θεωρία αναφερόταν κυρίως στους τρόπους με τους οποίους οι παράμετροι ενός συστήματος μπορούν να διατηρηθούν σταθερές κάτω από μεταβαλλόμενες συνθήκες (ομοιόσταση). H ομοιόσταση, λένε οι Schlippe & Schweitzer (2008), εξασφαλίζεται μέσα από την αρνητική ανατροφοδότηση, η οποία αναφέρεται στις αντισταθμιστικές ενέργειες ενός συστήματος ως απόρροια της απόκλισης του από το σημείο ισορροπίας (πχ κάποιος γονιός χτυπάει το παιδί του για να σταματήσει να κάνει αταξίες).
Αντίθετα η έννοια της θετικής ανατροφοδότησης περιγράφει την κατάσταση κατά την οποία την ανάδραση μιας απόκλισης από την ιδανική κατάσταση ενός συστήματος (που επιτυγχάνεται με την αρνητική ανατροφοδότηση) ακολουθούν πράξεις που εκτρέπουν το σύστημα ακόμη περισσότερο από την κατάσταση ισορροπίας και το ωθούν προς την κλιμάκωση. Για παράδειγμα ο γονιός χτυπά το παιδί του κι εκείνο απαντά στα χτυπήματα με χτυπήματα με αποτέλεσμα να το χτυπάει πιο δυνατά κ.ο.κ (οπ. σ.77). Η έννοια της ομοιόστασης προϋποθέτει την ύπαρξη μιας ιδανικής κατάστασης και επομένως η (όποια) παρούσα κατάσταση του συστήματος δεν αποτελεί παρά το βαθμό της απόκλισης από εκείνη την ιδανική κατάσταση (Schlippe & Schweitzer, 2008).
Τι είναι η Συστημική Θεραπεία;
Η Συστημική Θεραπεία είναι η εφαρμογή της Συστημικής θεωρίας στον χώρο της ψυχικής υγείας. Εμφανίστηκε την δεκαετία του ’40 και έστρεψε την ψυχολογική ματιά από το άτομο στο «όλον» και από τις προσωπικές ιδιότητες στις σχέσεις.
Ήταν μια διευρυμένη θεώρηση του ανθρώπου που εμπλούτισε την ατομική, ομαδική και οικογενειακή συμβουλευτική και την ψυχοθεραπεία. Κάθε αλλαγή σε κάποιο στοιχείο του συστήματος επιφέρει αλλαγές σε ολόκληρο το σύστημα (Bateson,1972).
Μια οικογένεια, μια θεραπευτική ή εργασιακή ομάδα, μια σχολική τάξη, μια επιχείρηση είναι ένα ανθρώπινο σύστημα. Σε κάθε σύστημα κάθε μέλος συνδέεται με όλα τα άλλα μέλη με ένα πλέγμα σχέσεων που υπερβαίνει τα μέλη και καθορίζει την πορεία και την εξέλιξη όλων. Τα μέλη μιας οικογένειας αλληλοεπηρεάζονται και αλληλο-προσδιορίζονται έτσι ώστε να γίνεται ανέφικτη η εξέταση και η κατανόηση της συμπεριφοράς του ενός ανεξάρτητα από την συμπεριφορά του άλλου.
Η οικογένεια όπως και κάθε ζωντανό σύστημα, δεν είναι μια απλή σύναξη ατόμων, αλλά μια ενότητα, «ένα σύνολο» με τη δική του δομή, δικούς του κανόνες και στόχους. Αυτή η θεωρητική προσέγγιση καθώς και η παρατήρηση της συναλλαγής ανάμεσα στα μέλη, αρχικά, οικογενειών σχιζοφρενών, οδήγησε στην ριζοσπαστική για την εποχή της θέση, πως η ψυχική ασθένεια δεν είναι ατομική υπόθεση αλλά οικογενειακή. Κατά συνέπεια και όλα τα άλλα συμπτώματα, δυσκολίες αλλά και αλλαγές που μπορεί να παρουσιάσει ένα άτομο στην προσωπική του πορεία και εξέλιξη είναι σε άμεση αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση με τα σημαντικά συστήματα στα οποία ανήκει (ΕΛΕΣYΘ, 2014).
Εκπρόσωποι της συστημικής θεραπείας
Παρότι δεν είχε ασκήσει ποτέ ψυχοθεραπευτικό έργο, ο Gregory Bateson υπήρξε ο θεωρητικός που επηρέασε την συστημική σκέψη, όσο κανένας άλλος στον κλινικό τομέα. Κυριότερη συνεισφορά του, η θεωρία του διπλού δεσμού (double bind) που ανέπτυξε με τους Donald Jackson, Jay Haley, & John Weakland στο Palo Alto. Η έννοια του διπλού δεσμού, παρότι δεν επιβεβαίωσε τις υψηλές προσδοκίες των ερευνητών ότι θα γίνει μια θεωρία της σχιζοφρένειας, ανέδειξε την επικοινωνιακή διάσταση των σχιζοφρενικών επικοινωνιών στο επίπεδο της οικογένειας.
Ψυχαναλυτής και Ψυχίατρος, ο Murrey Bowen υπήρξε από τους πρωτοπόρους της συστημικής σκέψης στην Ψυχοθεραπεία. Έχει συνεισφέρει πλήθος εννοιών που εξακολουθούν να συναρπάζουν με την σαφήνεια και την τεκμηρίωση τους:
Διαφοροποίηση του Εαυτού.
Η πιο σημαντική συνεισφορά του. Αναφέρεται στην ικανότητα του ατόμου να διαφοροποιηθεί γνωστικά και συναισθηματικά από την πατρική του οικογένεια.
Τρίγωνα.
Αφορά τις τριγωνικές σχέσεις στις οποίες εμπλέκονται συνήθως οι δύο γονείς με ένα από τα παιδιά. Το παιδί μέσα σε μια τριγωνική σχέση δέχεται ισχυρή συναισθηματική πίεση στο βαθμό που χρησιμεύει ως ρυθμιστής, αλλά και αγωγός των συναισθημάτων.
Θεμελιωτής της δομικής σχολής της συστημικής θεραπείας ο Salvador Minuchin εξέλιξε ένα στιβαρό σύνολο εννοιών και τεχνικών, το οποίο επέβαλε σε αυστηρή εμπειρική τεκμηρίωση. Παρότι λαμπρός ακαδημαϊκός (Καθηγητής Ψυχιατρικής στο Harvard) με υψηλό κύρος και καταξίωση δεν ξέχασε ποτέ την ταπεινή καταγωγή του (παιδί οικογένειας μεταναστών). Δούλεψε χρόνια με φτωχές και περιθωριακές οικογένειες στα γκέτο της Φιλαδέλφειας και του Σικάγο. Η κυριότερη συμβολή του υπήρξε το ψυχοσωματικό μοντέλο για τη θεραπεία της νευρικής ανορεξίας, που αποτελεί ακόμη και σήμερα τη βάση των οικογενειακών παρεμβάσεων στις διατροφικές διαταραχές.
Η Σχολή του Μιλάνο υπήρξε η σημαντικότερη Ευρωπαϊκή συνεισφορά στην Οικογενειακή θεραπεία. Δημιουργήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 70 απο τους Palazzoli, Boscolo, Gecchin και Prate. Παρουσίασε την έννοια του Παράδοξου και του Αντιπαράδοξου στην θεραπεία. Παράδοξο είναι το αίτημα της οικογένειας που έρχεται στη θεραπεία με την προτροπή, αλλάξτε μας αρκεί να μας αφήσετε όπως είμαστε, στο οποίο οι θεραπευτές απαντούν με τον ίδιο παράδοξο τρόπο. Η συστημική σχολή του Μιλάνο πρόσφερε σημαντικές έννοιες και τεχνικές που χρησιμοποιούνται ευρύτατα απο τους Οικογενειακούς θεραπευτές:
Συστημική Υπόθεση.
Είναι οι προσωρινές περιγραφές της οικογενειακής πραγματικότητας που κατασκευάζουν οι θεραπευτές για να ερμηνεύσουν την κατάσταση. Οι υποθέσεις πρέπει να είναι κυκλικές (να αφορούν δηλαδή αλληλεπιδραστικές και αμοιβαίες σχέσεις).
Οι κυκλικές ερωτήσεις (circular questioning).
Η βάση της θεωρίας αυτής βρίσκεται στο αξίωµα του Bateson, ότι κάθε πληροφορία παράγει διαφορά (Bateson et al., 1987). Στόχος των κυκλικών ερωτήσεων είναι ο εντοπισµός των διαφορών µεταξύ των µελών της οικογένειας ή ο καθορισµός µιας σχέσης (Boscolo et al., 1987).
Η θετική σηµασιοδότηση (Positive connotation).
Δίνεται θετική σηµασιοδότηση τόσο του συµπτώµατος, όσο και όλων των "παθολογικών" συµπεριφορών της οικογένειας (Boscolo et al., 1987).
Η Αφηγηματική (Narrative) Σχολή αποτελεί την πλέον μοντέρνα εξέλιξη της συστημικής σχολής. Θεµελιωτής της αφηγηµατικής θεραπείας θεωρείται ο Michael White.
Ο White επηρεάστηκε αρχικά από τις θέσεις του Bateson για την λειτουργία των συστηµάτων, στην συνέχεια όµως δέχθηκε σηµαντική επιρροή από τις θέσεις του J. Bruner και του M. Foucault. Η βασική θέση του Bruner, που επηρέασε τον White, είναι οι ιστορίες που αφηγούνται οι άνθρωποι δεν είναι απλές περιγραφές, αλλά δοµούνται, πλάθονται από τους ίδιους.
Στην θεραπευτική διαδικασία ο White έδινε ιδιαίτερη σηµασία στον τρόπο µε τον οποίο τα προβλήµατα επηρεάζουν τα άτοµα και τις οικογένειες. Βασική υπόθεση αυτής της θεώρησης είναι ότι οι άνθρωποι πλάθουν ιστορίες για την ζωή τους και βλέπουν τον εαυτό τους µέσα από αυτές. Οι αφηγήσεις αποτελούν τον τρόπο µε τον οποίο οι άνθρωποι δηλώνουν τον εαυτό τους, αλλά και τον τρόπο µε τον οποίο αναδιαµορφώνεται ο εαυτός.
Όπως αναφέρει ο Bruner (2002), δεν υπάρχει ένας εαυτός· αντίθετα µέσα από τις αφηγήσεις µας συνηθίζουµε να δηµιουργούµε και να αναδηµιουργούµε συνεχώς τον εαυτό µας. Τα άτοµα µε προβλήµατα ορίζουν τον εαυτό και την ζωή τους µε αφηγήσεις στις οποίες οι αλλαγές δεν φαίνονται εφικτές. Τα προβλήµατα επισκιάζουν τις άλλες πτυχές της ζωής (Περπερίδου και Διδιροπούλου, n/a).
Η θεραπευτική αλλαγή επομένως μπορεί να προέλθει μέσα από μια διαφορετική αφήγηση της ιστορίας του ατόμου.