Συνδέοντας τον εγκέφαλο με το υπόλοιπο σώμα: Η ανάπτυξη της πρώιμης παιδικής ηλικίας και η διά βίου υγεία είναι βαθιά αλληλένδετες
Η κλινική κατάθλιψη (επίσης γνωστή ως μείζονα καταθλιπτική διαταραχή ή MDD) είναι μία από τις πιο κοινές ψυχικές διαταραχές στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε όλο τον κόσμο. Στις ΗΠΑ, περισσότερο από το 7% όλων των ενηλίκων και το 13% των εφήβων βίωσαν τουλάχιστον ένα σημαντικό καταθλιπτικό επεισόδιο το 2017.
Τα άτομα με κατάθλιψη βιώνουν μια σειρά συμπτωμάτων που επηρεάζουν το πώς αισθάνονται, σκέφτονται και διαχειρίζονται τις καθημερινές εργασίες. Οι έρευνες δείχνουν ότι η κατάθλιψη προκαλείται από ένα συνδυασμό γενετικών, βιολογικών, περιβαλλοντικών και ψυχολογικών παραγόντων που αλληλεπιδρούν με διάφορους τρόπους.
Υπάρχουν εκτεταμένες ενδείξεις ότι η κλινική κατάθλιψη, όπως οι καρδιαγγειακές παθήσεις και ο διαβήτης, συνδέεται με αυξημένη φλεγμονώδη ενεργοποίηση και αντίσταση στην ινσουλίνη. Αν και παραμένουν πολλά ερωτήματα σχετικά με το αν αυτή η σύνδεση αντικατοπτρίζει μια αιτία ή μια επίδραση, αυτές οι συνάφειες είναι καλά τεκμηριωμένες και υπογραμμίζουν τη σημασία της εκμάθησης περισσότερων για τις σχέσεις μεταξύ των αντιξοοτήτων της πρώιμης ζωής, της επίμονης φλεγμονής, της αντίστασης στην ινσουλίνη και των διαταραχών τόσο στην ψυχική όσο και στη σωματική υγεία καθ 'όλη τη διάρκεια των ενήλικων ετών.
National Scientific Council on the Developing Child (2020). Connecting the Brain to the Rest of the Body: Early Childhood Development and Lifelong Health Are Deeply Intertwined Working Paper No. 15. Retrieved from www.developingchild.harvard.edu.
Ακολουθούν τα τελευταία επιστημονικά δεδομένα σχετικά με την κατάθλιψη:
● Οι ενήλικες που εμφάνισαν σοβαρό τραύμα στην παιδική ηλικία διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο για εμφάνιση της νόσου (υποδεικνύοντας ότι οι εμπειρίες είναι ένας σημαντικός παράγοντας).
● Εμφανίζεται με μεγαλύτερη συχνότητα σε ορισμένες οικογένειες (υποδεικνύοντας ότι τα γονίδια παίζουν επίσης ρόλο).
● Είναι δύο φορές πιο συχνή στις γυναίκες από ό, τι στους άνδρες (αν και ο λόγος δεν είναι γνωστός, ορισμένες μελέτες σε ζώα έχουν διαπιστώσει διαφυλικές διαφορές στις συμπεριφορές των ενηλίκων μετά από τις πρώιμες αντιξοότητες της ζωής (Adverse Childhood Experiences), με επικράτηση καταθλιπτικών προτύπων στα θηλυκά, σε αντίθεση με πιο επιθετικές συμπεριφορές στα αρσενικά).
● Είναι πιο συχνή στους αστικούς πληθυσμούς από ό, τι στις αγροτικές περιοχές (υποδεικνύοντας ότι το κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον μπορεί επίσης να συμβάλει).
● Τα οξέα επεισόδια αναφέρονται συχνότερα στους λευκούς σε αντίθεση με τα υψηλότερα ποσοστά χρόνιας κατάθλιψης σε κοινότητες εγχρώμων.
● Περίπου μία στις επτά εγκυμονούσες και παρόμοιο ποσοστό γυναικών σε λοχεία επηρεάζονται από διαταραχές της διάθεσης και του άγχους, ενώ το 40- 60 % των γυναικών χαμηλού εισοδήματος αναφέρουν επιλόχεια καταθλιπτικά συμπτώματα.
Άγχος και φόβος αποτυχίας στην εφηβεία
Εγκεφαλικές δομές υπεύθυνες για τη συναισθηματική ρύθμιση
H αμυγδαλή είναι μια ομάδα νευρώνων, σε σχήμα αμυγδάλου που βρίσκεται κοντά στο εγκεφαλικό στέλεχος και θεωρείται μέρος του «πρωτόγονου» εγκεφάλου που αναλαμβάνει τις ενστικτώδεις λειτουργίες. Σχετίζεται με τα συναισθήματα, και ειδικά με τον φόβο, και τις αντιδράσεις σε αυτά. Συνδέεται με αρκετά από τα υπόλοιπα μέρη του εγκεφάλου και σε αυτήν καταλήγουν πρώιμα και ανεπεξέργαστα ερεθίσματα των αισθήσεων με σκοπό την ταχεία αντίδραση. Παίζει πρωτεύοντα ρόλο στη μνήμη, στη λήψη αποφάσεων, και στις συναισθηματικές αντιδράσεις.
Ο ιππόκαμπος αποτελεί μία εγκεφαλική δομή που είναι μέρος του μεταιχμιακού συστήματος. Συμμετέχει στη μεταφορά πληροφοριών από τη βραχυπρόθεσμη μνήμη στη μακροπρόθεσμη και την πλοήγηση στο χώρο. Οι άνθρωποι με εκτεταμένες διμερείς βλάβες στον ιππόκαμπο εμφανίσουν αδυναμία να σχηματίζουν και να συγκρατούν νέες πληροφορίες.Βλάβη στον ιππόκαμπο δεν επηρεάζει ορισμένους τύπους μνήμης, όπως την ικανότητα μάθησης νέων δεξιοτήτων. Το γεγονός αυτό υποδεικνύει ότι οι εν λόγω ικανότητες εξαρτώνται από διαφορετικούς τύπους μνήμης (διαδικαστική μνήμη) και διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου.
Υπάρχει σχέση μεταξύ του μεγέθους του ιππόκαμπου και της μνήμης. Μείωση του όγκου του ιππόκαμπου είναι ένα από τα πρώτα διαγνωστικά χαρακτηριστικά της νόσου Αλτσχάιμερ . Μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2011 διαπίστωσε ότι η άσκηση της σχετικά χαμηλής έντασης που εξαρτάται κυρίως από την αερόβια διαδικασία παραγωγής ενέργειας μπορεί να αυξήσει το μέγεθος του ιππόκαμπου σε ενήλικες ηλικίας 55 έως 80, καθώς και να βελτιώσει τον προσανατολισμό τους στο χώρο.
Ο ιππόκαμπος περιέχει υψηλά επίπεδα γλυκοκορτικοειδών υποδοχέων που τον καθιστούν ευάλωτο σε μακροπρόθεσμο στρες. Υπό κανονικές συνθήκες ο ιππόκαμπος ρυθμίζει την παραγωγή της κορτιζόλης. Ωστόσο, η περίσσεια κορτιζόλης φθείρει τους νευρώνες του ιππόκαμπου. Σοβαρό και μακροχρόνιο μετατραυματικό στρες προκαλεί ατροφία του ιππόκαμπου. Αυτό βλάπτει το σχηματισμό και την ανάκτηση της μακροπρόθεσμης μνήμης.
Οι ψυχικές παθήσεις (κατάθλιψη, διαταραχή μετα-τραυματικού στρες, διπολική διαταραχή) προκαλούν τη συρρίκνωση του ιππόκαμπου. Με την αντικαταθλιπτική αγωγή το μέγεθος του ιππόκαμπου μπορεί να αυξηθεί κατά περισσότερο από 30%.
Η μείωση της νευρογένεσης στον ιππόκαμπο είναι ένα χαρακτηριστικό της άνοιας και της κατάθλιψης σε ενήλικες. Η απουσία θορύβου οδηγεί σε μια μακροπρόθεσμη αύξηση του ρυθμού δημιουργίας νέων νευρικών κυττάρων στον ιππόκαμπο.
Η αντίδραση πάλεψε ή πέταξε (fight or fly response)
- Όταν ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται μια κατάσταση ως απειλητική δίνει εντολή στο σώμα να βρίσκεται σε ετοιμότητα να δράσει η να απομακρυνθεί
- Οι αλλαγές που παρατηρούμε στο σώμα μας είναι αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας. Ταχυκαρδία, σύσπαση των μυών, ταχύπνοια, κρύα άκρα κλπ.
- Όταν η νευρική διέγερση είναι μεγάλη και δεν υπάρχει τρόπος να εκτονωθεί φτάνει μέχρι του σημείου της κατάρρευσης
Η κρίση πανικού
Αποτελεί την σωστή αντίδραση σε κάτι που λανθασμένα ο εγκέφαλος έχει εκλάβει ως απειλητικό.
Γνωστικά σχήματα
- Σημασία δεν έχουν τα γεγονότα άλλα η αναπαράστασή τους, το πως γίνονται αντιληπτά απ τους ανθρώπους
- Η αντίληψη των γεγονότων σχηματοποιείται στο γνωστικό μας σύστημα σε μοτίβα (patterns) σκέψεων, συμπεριφορών και συναισθημάτων (schemata)
- Αυτό εξηγεί γιατί οι άνθρωποι δεν αντιδρούν με τον ίδιο τρόπο απέναντι στα γεγονότα
Aποφυγή
- Το άγχος αυξάνει εκθετικά μέχρι ενός σημείου. Κατόπιν σταθεροποιείται και αρχίζει η σταδιακή αποκλιμάκωση.
- Είναι δύσκολο για τους ανθρώπους να αντέξουν τα υψηλά επίπεδα άγχους μέχρι την αποκλιμάκωση.
- Οπότε ευρισκόμενοι μπροστά σε καταστάσεις stress προτιμούμε την αποφυγή
Συμβουλευτική για γονείς και εκπαιδευτικούς
Το κλειδί είναι η επικοινωνία
- Για να μπορέσουμε να στηρίξουμε τα παιδιά μας θα πρέπει αρχικά να ελέγξουμε εμείς οι ίδιοι ως γονείς τις προσδοκίες μας, διερευνώντας τις πεποιθήσεις μας για τις δυνατότητες και τις αδυναμίες του παιδιού μας
- Ρύθμιση των δικών μας θυμικών αντιδράσεων
- Κατανοήστε την ανάγκη του παιδιού για αποδοχή και βοηθήστε το στην έκφραση των συναισθημάτων του. Να νιώθει δηλαδή ότι το αγαπούν και το αποδέχονται
- Ένα περιβάλλον επικύρωσης των παιδιών είναι ένα περιβάλλον αγάπης, κατανόησης και αναγνώρισης του παιδιού ως αυτόνομης προσωπικότητας που έχει έγκυρες σκέψεις και συναισθήματα
- Όχι στην επικριτική στάση. Οι αρνητικές μας προσδοκίες γίνονται ο δρόμος που στρώνουμε –άθελα – μας να βαδίσουν τα παιδιά μας
- Τα παιδιά μας είναι ατελή όπως εξάλλου είμαστε κι εμείς. Έχουν δικαίωμα στο λάθος και την αποτυχία
Ενεργητική ακρόαση
Προσοχή :
- Κοιτώ απευθείας τον συνομιλητή μου (διατηρώ βλεματική επαφή)
- Αφήνω στην άκρη σκέψεις που μου αποσπούν την προσοχή
- Δεν προετοιμάζω την απάντηση όσο μιλάει ο συνομιλητής μου
- Δεν αφήνω περιβαλλοντικούς παράγοντες να αποσπάσουν την προσοχή μου
- Παρατηρώ τα εξωλεκτικά σημεία της επικοινωνίας
Ακοή :
- Χρησιμοποίησε την εξωλεκτική επικοινωνία (εκφράσεις προσώπου, στάση σώματος, επιφωνήματα) για να δείξεις στον συνομιλητή ότι ακούς
- Ενθάρρυνε τον συνομιλητή σου να συνεχίσει με ένα χαμόγελο ή ένα Χμ
- Δώσε ανατροφοδότηση (feedback). Προέρχεται από τη συστημική θεωρία και σημαίνει την πληροφορία που επιστρέφουμε στον συνομιλητή σε σχέση με τις σκέψεις και τα συναισθήματα που μας δημιουργεί η συμπεριφορά και οι στάσεις του. Για να είναι αποτελεσματική η ανατροφοδότηση πρέπει να είναι συγκεκριμένη, να δίνεται στο κατάλληλο χρονικό σημείο, να είναι ξεκάθαρη και αξιόπιστη και φυσικά να έχει στόχο να βοηθήσει τον άλλο
- Απέφυγε την κριτική και το αντεπιχείρημα, μην διακόπτεις τον συνομιλητή
- Δώσε τις απαντήσεις με σεβασμό
Αντανάκλαση
Επανάληψη των όσων έχει πει ο συνομιλητής ώστε να διευκρινιστούν απορίες ή παρερμηνείες
Αντανάκλαση συναισθημάτων
- «Θα πρέπει να ήταν πολύ αγχωτικό αυτό που μου σου συνέβη..»
- Μην μαντεύετε τα συναισθήματα των παιδιών σας! Πολύ περισσότερο μην τους λέτε τι –υποθέτετε- ότι αισθάνονται
- Ρωτήστε τα πως αισθάνονται. Χρησιμοποιήστε ανοιχτές ερωτήσεις…
- Αποφύγετε να συγκρίνετε τα παιδιά σας με άλλα παιδιά ή με την δική σας παιδική ηλικία
Συμβουλές για τους εφήβους
- Το άγχος είναι προσωπικό βίωμα (το ίδιο είναι και οι εξετάσεις)
- Καλή οργάνωση του χρόνου και των υποχρεώσεων
- Κοντινοί, εφικτοί και ρεαλιστικοί στόχοι (σταδιακή προσέγγιση)
- Το reboot του εγκεφάλου είναι η κίνηση (περίπατος- άθληση- δραστηριότητες)
- Καλή διατροφή –ξεκούραση- ψυχαγωγία
- Σχέσεις με νόημα – αυθεντική επικοινωνία- έκφραση συναισθημάτων
Συμβουλές για τους γονείς
- Το άγχος είναι προσωπικό βίωμα (το ίδιο είναι και οι εξετάσεις)
- Υποστηρικτική μη κριτική στάση –αποδοχή – ενθάρρυνση
- Επικοινωνία με ελεύθερη έκφραση των συναισθημάτων
- Εξασφάλιση συνθηκών ηρεμίας (προτυποποίηση της συμπεριφοράς)
- Ρύθμιση των προσδοκιών (μας)
- Προσοχή για σημεία υπερβολικού άγχους – κατάθλιψης
Συμβουλές για τους εκπαιδευτικούς
- Υποστηρικτική μη κριτική στάση –αποδοχή – ενθάρρυνση
- Επικοινωνία με ελεύθερη έκφραση των συναισθημάτων
- Προσοχή για σημεία υπερβολικού άγχους – κατάθλιψης
- Καλή συνεργασία με τις οικογένειες
Τα δυναμικά των οικογενειών ασθενών που πάσχουν από οριακή διαταραχή της προσωπικότητας
Για τους αναγνώστες που δεν είναι εξοικειωμένοι, η μεθοριακή διαταραχή της προσωπικότητας (Borderline Personality Disorder) είναι η “βασίλισσα” των διαταραχών της προσωπικότητας. Οι άνθρωποι με αυτή την διαταραχή παρουσιάζουν εξαιρετικές δυσκολίες στον ελέγχο των συναισθημάτων τους, χαοτικές διαπροσωπικές σχέσεις, δυσκολία στον έλεγχο των παρορμήσεων, και αδυναμία να κατανοήσουν ποιοι είναι ή τι θέλουν να είναι στη ζωή (σύγχυση ταυτότητας).
Αυτοί οι άνθρωποι δεν είναι ψυχωτικοί, αλλά φαίνεται να έχουν πολύ κακή κρίση στις διαπροσωπικές σχέσεις. Αυτοί οι άνθρωποι έχουν μεγάλη ευαισθησία στην κοινωνική κριτική καθώς συχνά παρερμηνεύουν με αρνητικό τρόπο ακόμη και το πιο αθώο σχόλιο που τους γίνεται. Συχνά κόβονται, καίγονται, ή τραυματίζουν τον εαυτό τους με κάθε δυνατό μέσο. Απειλούν ότι θα αυτοκτονήσουν, κάνουν απόπειρες αυτοκτονίας και έχουν προβλήματα ελέγχου του θυμού τους. Δεν εμπιστεύονται τους άλλους εύκολα και συχνά αποσυνδέονται όταν βρεθούν κάτω από πίεση.
Οι συμπεριφορές τους συχνά αναφέρονται από τους θεραπευτές ως διαχωριστικές (splitting). Οι άλλοι αντιμετωπίζονται είτε σαν Θεοί, είτε σαν σκουπίδια και δεν φαίνεται να υπάρχει κανείς στο ενδιάμεσο. Είναι ενδιαφέρον ότι, οι ασθενείς με BPD περιγράφονται από τους θεραπευτές ως θαυμάσιοι χειριστές των σχέσεων (manipulators). Είναι βέβαια απορίας άξιο πως θα μπορούσε κάποιος που αδυνατεί να αξιολογήσει τα δυνατά και τα αδύνατα σημεία ενός άλλου ατόμου να χειρίζεται με τόση επιδεξιότητα τις σχέσεις. Η απάντηση είναι απλή: Δεν θα μπορούσε! Παρότι η τάση τους να χωρίζουν τους ανθρώπους σε καλούς και κακούς προέρχεται απ την αντιφατική συμπεριφορά των γονιών ή των φροντιστών τους, συνήθως δεν αποτελεί πάρα μια αντιδραστική πράξη.
Δυο χαρακτηριστικά αποδεικνύουν πως η μεθοριακή διαταραχή της προσωπικότητας δεν είναι μια εγκεφαλική ασθένεια όπως η σχιζοφρένεια. Κατ 'αρχάς οι ασθενείς με BPD μπορούν να επέμβουν στα συμπτώματα τους και να τροποποιήσουν την συμπεριφορά τους άμεσα, οποιαδήποτε στιγμή. Κάτι που φαντάζει αδύνατο για ένα ασθενή που πάσχει από σχιζοφρένεια. Δεύτερον οι ασθενείς αυτοί σχεδόν πάντα προέρχονται από οικογένειες που έχουν σοβαρή οικογενειακή παθολογία.
Σύμφωνα με ένα μεγάλο αριθμό μελετών, η κακοποίηση των παιδιών και / ή η παραμέληση είναι οι πιο κοινοί παράγοντες κινδύνου για την ανάπτυξη της διαταραχής. Φυσικά, δεν αναπτύσσει BPD κάθε κακοποιημένο ή παραμελημένο παιδί, επίσης πολλά άτομα που πάσχουν από τη διαταραχή δεν υπήρξαν ποτέ σεξουαλικά ή σωματικά κακοποιημένα. Η κινηματογραφική ταινία Thirteen αποτελεί ένα εγχειρίδιο οδηγιών για το πώς να δημιουργήσετε ασθενείς με BPD χωρίς να κακοποιήσετε τα παιδιά σας. Δεν είναι η κακοποίηση per se, αλλά τα αντικρουόμενα διπλά μηνύματα που εκπέμπονται από τους γονείς που είναι πιο πιθανό να δημιουργήσουν οριακές συμπεριφορές στους απογόνους.
Το βασικό πρόβλημα στην "οριακή" οικογένεια είναι ότι οι γονείς βλέπουν το ρόλο τους ως τον απόλυτο στόχο της ανθρώπινης ύπαρξης, την ίδια ώρα που κατά βάθος μισούν να είναι γονείς και βλέπουν τα παιδιά τους ως ένα εμπόδιο για την προσωπική τους ολοκλήρωση.
Η σύγκρουση γύρω απ τον γονεϊκό ρόλο οδηγεί σε ένα μοτίβο στο οποίο οι γονείς άγονται και φέρονται μεταξύ της υπερεμπλοκής με ή χωρίς κακοποίηση, και της αποσύνδεσης με ή χωρίς παραμέληση. Το διπλό μήνυμα, εγγενές σε αυτό το μοτίβο, με τη σειρά του οδηγεί τα παιδιά να αντιλαμβάνονται ένα μήνυμα από τους γονείς τους, που μεταφράζεται χονδρικά σε «Σε χρειάζομαι, αλλά σε μισώ». Προκειμένου να διατηρηθεί η οικογενειακή ομοιόσταση, το παιδί που γίνεται το επίκεντρο της γονεϊκής αμφιθυμίας, πασχίζει να ανακαλύψει την απάντηση στο εξής ερώτημα: Πώς μπορεί αυτός ή αυτή να παραμείνει στο επίκεντρο της ζωής των γονέων (ακόμα και αν η επαφή φαίνεται πολύ περιορισμένη) εξακολουθώντας να τους παρέχει μια εύκολη δικαιολογία διεξόδου για το θυμό τους, ώστε να μην χρειάζεται να αισθάνονται ένοχοι γι 'αυτόν;
Ο ρόλος του καταστροφέα (Spoiler) είναι η τέλεια λύση. Το παιδί καταστροφέας αρνείται να μεγαλώσει, εξακολουθεί να εξαρτάται κατά κάποιο τρόπο από τον/τους γονείς και συστηματικά καταστρέφει ή υποτιμά ό, τι οι γονείς προσπαθούν να κάνουν για εκείνο. Τίποτα από όσα οι γονείς κάνουν ή λένε δεν είναι ποτέ αρκετά. Το παιδί και εν συνεχεία ο ενήλικας θα απαξιώνει συνεχώς κάθε τι που του προσφέρεται . Τα κίνητρα των γονιών θα παρερμηνεύονται σταθερά και συνεχώς θα κατηγορούνται ότι είναι εγωιστές, υπερβολικά απαιτητικοί, ηλίθιοι, ή εντελώς σατανικοί.
Η ακύρωση του άλλου δεν σημαίνει απλώς την διαφωνία με το άλλο πρόσωπο. Είναι μια διαδικασία κατά την οποία τα άτομα επικοινωνούν μεταξύ τους ότι οι απόψεις και τα συναισθήματα του άλλου είναι άκυρα, παράλογα, εγωιστικά, αδιάφορα, ηλίθια, πιθανότατα τρελά, και φυσικά λάθος. Σε μερικές οικογένειες, η ακύρωση γίνεται ακραία, πράγμα που οδηγεί σε σωματική κακοποίηση, ακόμη και φόνο. Ωστόσο, η ακύρωση μπορεί επίσης να επιτευχθεί με λεπτούς λεκτικούς χειρισμούς που προκαλούν σύγχυση. Σε οικογένειες όπως αυτές, η ακύρωση του παιδιού από τους γονείς είναι πανταχού παρούσα. Μεγαλώνοντας, το παιδί αρχίζει να κάνει στους γονείς ό, τι ακριβώς του είχαν κάνει. Οι καταστροφείς δεν θα ανεξαρτητοποιηθούν ποτέ από τους γονείς τους, επειδή δεν θα είναι σε θέση να λειτουργήσουν πραγματικά ως υπεύθυνοι ενήλικες. Αυτό επιτρέπει στους γονείς να παραμείνουν στην εμμονική σχέση με το παιδί, πράγμα που όπως φαίνεται υπήρξε πάντοτε η ένθερμη επιθυμία τους. Την ίδια στιγμή, η εξωφρενική και σκανδαλώδης συμπεριφορά του παιδιού δίνει στους γονείς μια αναγκαία δικαιολογία για την συχνά παραγνωρισμένη εχθρότητα απέναντι του. Οι γονείς ωστόσο, συχνά αισθάνονται ένοχοι για τις κακές επιδόσεις τους στην ανατροφή των παιδιών, πράγμα που τους οδηγεί στην αποσταθεροποίηση. Σε απάντηση, το παιδί θα επιδιώξει να «ρυθμίσει» τα συναισθήματά τους.
Αν οι γονείς θυμώσουν, το παιδί τους κάνει να αισθάνονται ένοχοι. Αν αρχίσουν να αισθάνονται πολύ ένοχοι, το παιδί τους κάνει να θυμώνουν!
Ο ρόλος του καταστροφέα είναι δύσκολο να διατηρηθεί, αν δεν εξασκείται συνεχώς με άλλους ανθρώπους. Οι συνήθεις υποψήφιοι για να εξασκούνται οι καταστροφείς είναι οι εραστές, οι σύζυγοι, και φυσικά οι θεραπευτές. Κανείς άλλος έτσι κι αλλιώς δεν θα άντεχε για καιρό να τα βάζει μαζί τους.
----------------------------------------------------------
Πηγή: www.psychologytoday.com
Μετάφραση Προσαρμογή: Μπλέτσος Κων/νος Ψυχολόγος
Υποψήφιος Διδάκτωρ Παντείου Πανεπιστημίου
Το άρθρο δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στο psychologynow.gr