Εγκεφαλικές δομές υπεύθυνες για τη συναισθηματική ρύθμιση

Ο όρος άγχος (ή στρες) προέρχεται από το ρήμα ἄγχω, που στην αρχαία ελληνική γλώσσα σημαίνει σφίγγω ή πνίγω. Το άγχος είναι μια φυσιολογική σωματική και ψυχική αντίδραση σε μια απειλή ή σε μια αίτηση για την αντιμετώπιση απαιτητικών καταστάσεων (Wikipedia)

H αμυγδαλή είναι μια ομάδα νευρώνων, σε σχήμα αμυγδάλου που βρίσκεται κοντά στο εγκεφαλικό στέλεχος και θεωρείται μέρος του «πρωτόγονου»  εγκεφάλου που αναλαμβάνει τις ενστικτώδεις λειτουργίες. Σχετίζεται με τα συναισθήματα, και ειδικά με τον φόβο, και τις αντιδράσεις σε αυτά. Συνδέεται με αρκετά από τα υπόλοιπα μέρη του εγκεφάλου και σε αυτήν καταλήγουν πρώιμα και ανεπεξέργαστα ερεθίσματα των αισθήσεων με σκοπό την ταχεία αντίδραση. Παίζει πρωτεύοντα ρόλο στη μνήμη, στη λήψη αποφάσεων, και στις συναισθηματικές αντιδράσεις.

Ο ιππόκαμπος αποτελεί μία εγκεφαλική δομή που είναι μέρος του μεταιχμιακού συστήματος. Συμμετέχει στη μεταφορά πληροφοριών από τη βραχυπρόθεσμη μνήμη στη μακροπρόθεσμη και την πλοήγηση στο χώρο. Οι άνθρωποι με εκτεταμένες διμερείς βλάβες στον ιππόκαμπο εμφανίσουν αδυναμία να σχηματίζουν και να συγκρατούν νέες πληροφορίες.Βλάβη στον ιππόκαμπο δεν επηρεάζει ορισμένους τύπους μνήμης, όπως την ικανότητα μάθησης νέων δεξιοτήτων. Το γεγονός αυτό υποδεικνύει ότι οι εν λόγω ικανότητες εξαρτώνται από διαφορετικούς τύπους μνήμης (διαδικαστική μνήμη) και διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου.

Υπάρχει σχέση μεταξύ του μεγέθους του ιππόκαμπου και της μνήμης. Μείωση του όγκου του ιππόκαμπου είναι ένα από τα πρώτα διαγνωστικά χαρακτηριστικά της νόσου Αλτσχάιμερ . Μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2011 διαπίστωσε ότι η άσκηση της σχετικά χαμηλής έντασης που εξαρτάται κυρίως από την αερόβια διαδικασία παραγωγής ενέργειας μπορεί να αυξήσει το μέγεθος του ιππόκαμπου σε ενήλικες ηλικίας 55 έως 80, καθώς και να βελτιώσει τον προσανατολισμό τους στο χώρο.

Ο ιππόκαμπος περιέχει υψηλά επίπεδα γλυκοκορτικοειδών υποδοχέων που τον καθιστούν ευάλωτο σε μακροπρόθεσμο στρες. Υπό κανονικές συνθήκες ο ιππόκαμπος ρυθμίζει την παραγωγή της κορτιζόλης. Ωστόσο, η περίσσεια κορτιζόλης φθείρει τους νευρώνες του ιππόκαμπου. Σοβαρό και μακροχρόνιο μετατραυματικό στρες προκαλεί ατροφία του ιππόκαμπου. Αυτό βλάπτει το σχηματισμό και την ανάκτηση της μακροπρόθεσμης μνήμης.

Οι ψυχικές παθήσεις (κατάθλιψη, διαταραχή μετα-τραυματικού στρες, διπολική διαταραχή) προκαλούν τη συρρίκνωση του ιππόκαμπου. Με την αντικαταθλιπτική αγωγή το μέγεθος του ιππόκαμπου μπορεί να αυξηθεί κατά περισσότερο από 30%.

Η μείωση της νευρογένεσης στον ιππόκαμπο είναι ένα χαρακτηριστικό της άνοιας και της κατάθλιψης σε ενήλικες. Η απουσία θορύβου οδηγεί σε μια μακροπρόθεσμη αύξηση του ρυθμού δημιουργίας νέων νευρικών κυττάρων στον ιππόκαμπο.

Η αντίδραση πάλεψε ή πέταξε (fight or fly response)

• Όταν ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται μια κατάσταση ως απειλητική δίνει εντολή στο σώμα να βρίσκεται σε ετοιμότητα να δράσει η να απομακρυνθεί
• Οι αλλαγές που παρατηρούμε στο σώμα μας είναι αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας. Ταχυκαρδία, σύσπαση των μυών, ταχύπνοια, κρύα άκρα κλπ.
• Όταν η νευρική διέγερση  είναι μεγάλη και δεν υπάρχει τρόπος να εκτονωθεί φτάνει μέχρι του σημείου της κατάρρευσης

Η κρίση πανικού

Αποτελεί την σωστή αντίδραση σε κάτι που λανθασμένα ο εγκέφαλος έχει εκλάβει ως απειλητικό.

Γνωστικά σχήματα

• Σημασία δεν έχουν τα γεγονότα άλλα η αναπαράστασή τους, το πως γίνονται αντιληπτά απ τους ανθρώπους
• Η αντίληψη των γεγονότων σχηματοποιείται στο γνωστικό μας σύστημα σε μοτίβα (patterns) σκέψεων, συμπεριφορών και συναισθημάτων (schemata)
• Αυτό εξηγεί γιατί οι άνθρωποι δεν αντιδρούν με τον ίδιο τρόπο απέναντι στα γεγονότα

Aποφυγή

• Το άγχος αυξάνει εκθετικά μέχρι ενός σημείου. Κατόπιν σταθεροποιείται και αρχίζει η σταδιακή αποκλιμάκωση.
• Είναι δύσκολο για τους ανθρώπους να αντέξουν τα υψηλά επίπεδα άγχους μέχρι την αποκλιμάκωση.
• Οπότε ευρισκόμενοι μπροστά σε καταστάσεις stress προτιμούμε την αποφυγή

Συμβουλευτική για γονείς και εκπαιδευτικούς

Το κλειδί είναι η επικοινωνία

• Για να μπορέσουμε να στηρίξουμε τα παιδιά μας  θα πρέπει αρχικά να ελέγξουμε εμείς οι ίδιοι ως γονείς τις προσδοκίες μας, διερευνώντας τις πεποιθήσεις   μας για τις δυνατότητες και τις αδυναμίες του παιδιού μας
• Ρύθμιση των δικών μας θυμικών αντιδράσεων
• Κατανοήστε την ανάγκη του παιδιού για αποδοχή και βοηθήστε το στην έκφραση των συναισθημάτων του. Να νιώθει δηλαδή ότι το αγαπούν και το αποδέχονται
• Ένα περιβάλλον επικύρωσης των παιδιών είναι ένα περιβάλλον αγάπης, κατανόησης και αναγνώρισης του παιδιού ως αυτόνομης προσωπικότητας που έχει έγκυρες σκέψεις και συναισθήματα
• Όχι στην επικριτική στάση. Οι αρνητικές μας προσδοκίες γίνονται ο δρόμος που  στρώνουμε –άθελα – μας να βαδίσουν τα παιδιά μας
• Τα παιδιά μας είναι ατελή όπως εξάλλου είμαστε κι εμείς. Έχουν δικαίωμα στο λάθος και την αποτυχία

Ενεργητική ακρόαση

Προσοχή :

• Κοιτώ απευθείας τον συνομιλητή μου  (διατηρώ βλεματική επαφή)
• Αφήνω στην άκρη σκέψεις που μου αποσπούν την προσοχή
• Δεν προετοιμάζω την απάντηση όσο μιλάει ο συνομιλητής μου
• Δεν αφήνω περιβαλλοντικούς παράγοντες να αποσπάσουν την προσοχή μου
• Παρατηρώ τα εξωλεκτικά σημεία της επικοινωνίας

Ακοή :

• Χρησιμοποίησε την εξωλεκτική επικοινωνία (εκφράσεις προσώπου, στάση σώματος, επιφωνήματα) για να δείξεις στον συνομιλητή  ότι ακούς
• Ενθάρρυνε τον συνομιλητή σου να συνεχίσει με ένα χαμόγελο ή ένα Χμ

• Δώσε ανατροφοδότηση (feedback).  Προέρχεται από τη συστημική θεωρία και σημαίνει την πληροφορία που επιστρέφουμε στον συνομιλητή σε σχέση με τις σκέψεις και τα συναισθήματα που μας δημιουργεί η συμπεριφορά και οι στάσεις  του. Για να είναι αποτελεσματική η ανατροφοδότηση πρέπει να είναι συγκεκριμένη, να δίνεται στο κατάλληλο χρονικό σημείο, να είναι ξεκάθαρη και αξιόπιστη και φυσικά να έχει στόχο να βοηθήσει τον άλλο

• Απέφυγε την κριτική και το αντεπιχείρημα, μην διακόπτεις τον συνομιλητή
• Δώσε τις απαντήσεις με σεβασμό

Αντανάκλαση

Επανάληψη των όσων έχει πει ο συνομιλητής ώστε να διευκρινιστούν απορίες ή παρερμηνείες

Αντανάκλαση συναισθημάτων

• «Θα πρέπει να ήταν πολύ αγχωτικό  αυτό που μου σου συνέβη..»
• Μην μαντεύετε τα συναισθήματα των παιδιών σας! Πολύ περισσότερο μην τους λέτε τι –υποθέτετε- ότι αισθάνονται
• Ρωτήστε τα πως αισθάνονται. Χρησιμοποιήστε ανοιχτές ερωτήσεις…
• Αποφύγετε να συγκρίνετε τα παιδιά σας με άλλα παιδιά ή με την δική σας παιδική ηλικία

Συμβουλές για τους εφήβους

• Το άγχος είναι προσωπικό βίωμα (το ίδιο είναι και οι εξετάσεις)
• Καλή οργάνωση του χρόνου και των υποχρεώσεων
• Κοντινοί,  εφικτοί και ρεαλιστικοί στόχοι (σταδιακή προσέγγιση)
• Το reboot του εγκεφάλου είναι η κίνηση (περίπατος- άθληση- δραστηριότητες)
• Καλή διατροφή –ξεκούραση- ψυχαγωγία
• Σχέσεις με νόημα – αυθεντική επικοινωνία- έκφραση συναισθημάτων

Συμβουλές για τους γονείς

• Το άγχος είναι προσωπικό βίωμα (το ίδιο είναι και οι εξετάσεις)
• Υποστηρικτική μη κριτική στάση –αποδοχή – ενθάρρυνση
• Επικοινωνία με ελεύθερη έκφραση των συναισθημάτων
• Εξασφάλιση συνθηκών ηρεμίας (προτυποποίηση της συμπεριφοράς)
• Ρύθμιση των προσδοκιών (μας)
• Προσοχή για σημεία υπερβολικού άγχους – κατάθλιψης

Συμβουλές για τους  εκπαιδευτικούς

• Υποστηρικτική μη κριτική στάση –αποδοχή – ενθάρρυνση
• Επικοινωνία με ελεύθερη έκφραση των συναισθημάτων
• Προσοχή για σημεία υπερβολικού άγχους – κατάθλιψης
• Καλή συνεργασία με τις οικογένειες