Τι είναι η συστημική θεραπεία
Σύστημα
Σύστημα είναι ένα σύνολο από μονάδες που αλληλεπιδρούν και αποτελούν τα συστατικά μέρη μιας συνολικής διάταξης ή οργάνωσης. Ο Ludwig von Bertalanffy, πατέρας της Γενικής θεωρίας των Συστημάτων ορίζει τα συστήματα ως συμπλέγματα στοιχείων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση.
Aνθρώπινο σύστημα (πχ μια οικογένεια), είναι ένα σύνολο δύο ή περισσοτέρων προσώπων που μέσα στο χρόνο έχουν αναπτύξει σταθερά σχήματα (patterns) σχέσεων και αλληλεπιδράσεων.
Βασικές παραδοχές του συστημικού μοντέλου κατανόησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς
- Η συμπεριφορά του ατόμου μπορεί να κατανοηθεί μόνο μέσα στο κοινωνικό του πλαίσιο (πχ το πλαίσιο της οικογένειας) λαμβάνοντας υπόψη το δίκτυο αλληλεπιδράσεων με τα άλλα μέλη του συστήματος.
- Το όλο είναι μεγαλύτερο από τα μέλη του.
- Εστιασμός στις διαδράσεις δηλαδή το ενδιαφέρον εστιάζεται στις σχέσεις μεταξύ των μελών του συστήματος και οι συμπεριφορές του κάθε ατόμου θεωρούνται ότι συνδέονται με τις συμπεριφορές των υπολοίπων μελών.
- Κυκλική αιτιότητα: η συμπεριφορά ενός μέλους του συστήματος δεν θεωρείται αιτία μιας άλλης συμπεριφοράς αλλά σε κυκλική σχέση δηλαδή και οι δύο συμπεριφορές είναι ταυτόχρονα αιτίες και αποτελέσματα.
- Ο παρατηρητής θέτει και το όριο του υπό παρατήρηση συστήματος.
Βασικές έννοιες του συστημικού μοντέλου
- Υποσύστημα: σύνολο μικρότερο του συστήματος (πχ το υποσύστημα των παιδιών σε μια οικογένεια).
- Ιεραρχία: τα συστήματα είναι συνήθως πολυεπίπεδα με ιεραρχικές σχέσεις μεταξύ των μελών και υποσυστημάτων τους.
- Όρια: ανάλογα με τη διαπερατότητα των ορίων του συστήματος είναι περισσότερο ή λιγότερο κλειστό ή ανοιχτό σύστημα. Το όριο του συστήματος τοποθετείται αυθαίρετα από τον παρατηρητή.
- Ομοιόσταση : η τάση του συστήματος να διατηρεί τη δυναμική του ισορροπία.
- Μορφογένεση : η τάση του συστήματος για αλλαγή και εξέλιξη.
Μοντέρνες επιστημολογικές εξελίξεις
Κονστρουκτιβισμός
Είναι η επιστημολογική θεώρηση κατά την οποία η γνώση της πραγματικότητας απορρέει από την υποκειμενική αντίληψη και τη συνακόλουθη κατασκευή ή επινόηση του κόσμου και όχι από την αντικειμενική ύπαρξη του κόσμου.
Θεωρία της αυτοποίησης (Maturana & Varela)
Τα αυτοποιητικά συστήματα αυτοοργανώνονται. Επηρεάζονται από πληροφορίες του περιβάλλοντος μόνο υπό προϋποθέσεις. Ως εκ τούτου προχωρούν μόνο σε αλλαγές που ταιριάζουν στη δομή του συστήματος. Tα αυτοποιητικά συστήματα δεν γίνεται να καθοδηγηθούν. Επομένως ο θεραπευτής δεν γίνεται να «αλλάξει» μια οικογένεια πάρα μόνο να γίνει ο καταλύτης των διεργασιών της αλλαγής.
Μεταμοντέρνο και θεραπεία (Foucault, Lyotard, Derrida)
Η μοντέρνα έννοια της απόλυτης αλήθειας απορρίπτεται από τους μεταμοντέρνους που δέχονται όλες τις αφηγήσεις χωρίς επικρίσεις. Η πραγματικότητα για εκείνους δεν είναι παρά μια κοινωνική κατασκευή. Η έμφαση μετατοπίζεται από το πλαίσιο (Bateson) στο κείμενο (Derrida). Αποδίδεται ιδιαίτερη έμφαση στη γλώσσα και οι πραγματικότητες, οι θεωρίες, τα συστήματα ιδεών θεωρούνται κατά κάποιο τρόπο αφηγήσεις. Τα ανθρώπινα συστήματα είναι συστήματα γλώσσας και δημιουργίας νοήματος. Το νόημα δημιουργείται και βιώνεται στο διάλογο με τους άλλους και με τον εαυτό. Στις κοινωνικές κατασκευές ανήκει ο κυρίαρχος λόγος και οι σχέσεις εξουσίας που συνδέονται μ’ αυτόν. Τα προβλήματα δημιουργούνται μέσω της γλώσσας και άρα μπορούν να αποδομηθούν μέσω της γλώσσας. Οι θεραπευτές δεν κατέχουν μια γνώση που οφείλουν να μεταλαμπαδεύσουν στους θεραπεύομενους. Θεραπευόμενοι και θεραπευτές είναι διαλογικοί σύντροφοι που συμμετέχουν στη διαδικασία συζήτησης (Anderson & Goolishian, Lynn Hoffman). Οι συνεργατικοί θεραπευτές θεωρούν τους ίδιους τους θεραπευόμενους ως τους πλέον ειδικούς για τη ζωή τους. Οι θεραπευτές είναι ειδικοί (και υπεύθυνοι) μόνο για τη διευκόλυνση μιας θεραπευτικής συζήτησης.
- Αμφισβήτηση της αντικειμενικής γνώσης.
- Υπάρχουν πολλαπλές όψεις της πραγματικότητας που είναι κοινωνικές κατασκευές- προκαταλήψεις των θεραπευτών.
- Συν-κατασκευή της πραγματικότητας με την οικογένεια.
- Στην κατασκευή της πραγματικότητας συμμετέχουν η προσωπική ιστορία, το φύλο, η τάξη, το πολιτισμικό υπόβαθρο κλπ (φεμινιστική προσέγγιση).
- Απόδοση νέου νοήματος στα οικογενειακά γεγονότα ζωής.
Αφηγηματική θεραπεία
Οι αφηγηματικοί θεραπευτές:
- Προσανατολίζονται στην επανεξέταση της κυρίαρχης ιστορίας από τους θεραπευόμενους με την αμφισβήτησή της ώστε να αναδυθούν οι εναλλακτικές ιστορίες. Αναζητούν τις εξαιρέσεις στην αφήγηση. Προσεγγίζουν τις ιστορίες των ανθρώπων μέσα από την πολιτική σκοπιά και ιδιαίτερα τις ιστορίες καταπίεσης που συνδέονται με ρατσισμό, σεξισμό, προκαταλήψεις για το φύλο, την τάξη, το σεξουαλικό προσανατολισμό κλπ.
- Εντοπίζουν τις εσωτερικευμένες αφηγήσεις που συνδέονται με τον κυρίαρχο λόγο της κοινωνίας και λειτουργούν καταπιεστικά στους θεραπευόμενους δημιουργώντας μια στάση ηττοπάθειας.
- Θεωρούν ότι οι θεραπευόμενοι είναι οι πλέον ειδικοί για τις δικές τους ζωές και σχέσεις.
- Προωθούν τον κοινωνικό ακτιβισμό.
- Τοποθετούν το πρόβλημα έξω από το άτομο με τη μέθοδο της εξωτερίκευσης
Η μέθοδος της εξωτερίκευσης
- Το πρόβλημα τοποθετείται έξω από το άτομο. Έτσι δημιουργείται χώρος για συζήτηση σχετικά με τη σχέση του ατόμου με το πρόβλημα, μειώνεται η ενοχή ενώ δεν καταργείται η υπευθυνότητα. Το πρόβλημα τοποθετείται έξω από την ταυτότητα του προσώπου.
- Επιτρέπονται και επιδιώκονται οι πολλαπλές περιγραφές της ταυτότητας του προσώπου και των σχέσεων. Οι θεραπευόμενοι προσκαλούνται να προσδώσουν το δικό τους νόημα και άποψη – εξήγηση στα γεγονότα. Καθίστανται ορατές οι κοινωνικές πρακτικές που προωθούν, διατηρούν και τρέφουν το πρόβλημα. Εξετάζονται οι πολιτισμικές, κοινωνικοπολιτικές αφηγήσεις – ιστορίες που επιδρούν στους ανθρώπους που ζητούν βοήθεια. Επικροτείται η διαφορετικότητα και στόχος είναι να καταστούν ορατές οι πρακτικές διακρίσεων. Επιζητείται να αποκαλυφθεί ότι οι ικανότητες και οι γνώσεις είναι παρούσες στους θεραπευόμενους. Θεωρείται ότι οι άνθρωποι είναι οι πλέον ειδικοί για τις δικές τους ζωές και σχέσεις. Αποζητούνται εναλλακτικές περιγραφές και αφηγήσεις εκτός από την περιγραφή του προβλήματος. Επιδιώκεται η επανα-συγγραφή της ιστορίας του θεραπευόμενου που συχνά είναι κορεσμένη από προβλήματα.
Αναφορές
Δαμασκηνίδου, Κ. (2010) ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ για τους προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές του Ψυχολογικού Τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Schlippe, A & Schweitzer, J. (2008) Εγχειρίδιο της Συστημικής Θεραπείας και Συμβουλευτικής University Studio Press.