Trauma informed psychotherapy

Τέχνη και Ψυχολογία

16 Δεκεμβρίου 2015Θέματα ψυχολογίας,Εκπαιδευτικό υλικό,Άρθρα,ΤέχνηΤέχνη και Ψυχολογία

Για την συστημική οπτική, η  ψυχική ασθένεια δεν γίνεται αντιληπτή ως  κάτι που κατοικεί εντός των ανθρώπων,  αλλά περισσότερο  ως   μια σχεσιακή δυσλειτουργία που εκφράζεται στο μεταξύ των.  Οι τρελοί της κάθε εποχής δεν είναι επομένως, το αποτέλεσμα   μιας προκαθορισμένης βιολογικά ποιότητας, αλλά οι φορείς και οι εκφραστές της τρέλας  των ανθρωπίνων σχέσεων.

Αν λοιπών υιοθετήσουμε αυτή την σχεσιακή  οπτική,  οι παθολογίες των καιρών και των τόπων γίνονται αντιληπτές ως  συνθήκες που υπερβαίνουν ή είναι εν πάση περιπτώσει διαφορετικές,  απ' το σύνολο των παθολογιών των κοινωνικών δραστών μιας συγκεκριμένης  ιστορικής συγκυρίας.

Ας αναρωτηθούμε για  παράδειγμα,  “Τι  ανέλαβε να πει από τα ανείπωτα (unspoken)  της εποχής της η Guernica; Πόσο δυνατός υπήρξε ο “λόγος” της,  πόσο διαχρονικά ισχυρός   και πόσο ικανός να νοηματοδοτεί, ανεξαρτήτως χώρου,  χρόνου και συγκεκριμένων  ιστορικών συγκείμενων;”. Η Guernica στο ανίδεο μάτι  φαίνεται τουλάχιστον παράδοξη. Ανθρώπινα μέλη και  λάμπες φωτισμού, μοσχαροκεφαλές, λύκοι, άλογα  και λυχνίες,   όλα μαζί ατάκτως ειρημένα, δίχως ρεαλισμό και  συνοχή μοιάζουν  σίγουρα η γέννα ενός τρελού μυαλού. H μήπως η γέννα  μιας τρελής εποχής;

“….Είμαστε κάτι απίστευτες αντένες
υψώνονται σαν δάχτυλα στα χάη
στην κορυφή τους το άπειρο αντηχάει
μα γρήγορα θα πέσουνε σπασμένες.
Είμαστε κάτι απίστευτες αντένες.
Είμαστε κάτι διάχυτες αισθήσεις
χωρίς ελπίδα να συγκεντρωθούμε
στα όνειρά μας μπερδεύεται όλη η φύσις
στο σώμα στην ενθύμηση, πονούμε
κι η ποίηση είναι το καταφύγιο που φθονούμε….”

Θύματα  του περιβάλλοντος και των εποχών, οι καλλιτέχνες είναι σύμφωνα με τον Καρυωτάκη, αντένες που αντηχούν τα χάη. Ευαίσθητοι δέκτες και πομποί συνάμα,  συμβολοποιητές [sic]  του  πνεύματος  των παρόντων και μελλούμενων  καιρών (zeitgeist), δομούν και αποδομούν ταυτόχρονα το είναι και το δέον,  μέσα από τον τόσο οικεία αλλότριο  κώδικα της τέχνης τους  σαν κεραίες τεντωμένες μεταβολίζουν  τα σήματα των μελλούμενων καιρών, σαν  αλεξικέραυνα  γειώνουν τα ρεύματα των εποχών.  Αλλά φευ, γρήγορα θα σπάσουν απ τους ανέμους και τις θύελλες  ή ακόμη χειρότερα θα χαθούν μέσα στην βουή και την σύγχυση, θα βυθιστούν στον πόνο των πραγμάτων και τον πόνο τ’ ανθρώπου και θα σιγήσουν οριστικά

Άλλα έτσι είναι οι καλλιτέχνες. Πρωτοπόροι, αλαφροΐσκιωτοι και αποδιοπομπαίοι,  αναλαμβάνουν τον ρόλο που οι συμβατικότητες τους έχουν αναθέσει. Εφελκύουν   την αλλαγή, αντιστεκόμενοι  με σθένος στις ομοιοστατικές κοινωνικές δυναμικές   και ανοίγουν δρόμους  μέσα από το χάος των εποχών προς τις νέες κανονικότητες (mainstream art) και τα καινοφανή  ήθη. Και αυτή η δουλειά έχει κόστος, μεγάλο συναισθηματικό κόστος και πολύ μοναξιά.

Με τον τρόπο αυτό  οι τρελοί καλλιτέχνες επιτρέπουν σε εμάς (τους κατά σύμβαση λογικούς)  να απολαμβάνουμε την αυτάρεσκη κανονικοτητά, καθόσον  εκείνοι παραμένουν  τόσο τρελοί όσο να μοιάζουμε εμείς  λογικοί και τούμπαλιν, σε μια κυκλική διάταξη όπου η τρέλα και η λογική δεν είναι πράγματα αλλά σχέσεις και πράξεις νοήματος (Bruner, 2011).

Η τέχνη έχει την δύναμή της αφήγησης  (narrate)  χωρίς απαραίτητα να χρησιμοποιεί τον λόγο (discourse), συμπυκνώνει την μνήμη σε ένα στίχο, δυο φιγούρες , τρεις  πινελιές. Κινείται αναστοχαστικά στο χωροχρονικό συνεχές, χωρίς να υπόκεινται στον έλεγχο των   φορμαλισμών. Αλλάζει τόπους και συναισθήματα, βγάζει αυτάρεσκα τη γλώσσα σε κάθε συμβατικότητα, δεν είναι υπόχρεη  αναφοράς  στην (όποια) πραγματικότητα.

Πόσο κοντινό είναι τούτο σε αυτό που οι άνθρωποι ονομάζουμε  τρέλα; Ο καλλιτέχνης γίνεται Θεός καθώς ποιεί, καθώς δημιουργεί εκ του μη όντος την δική του αλήθεια στην οποία μας καλεί να γίνουμε κοινωνοί. Και αυτό είναι σίγουρα μια  μεγάλη ευθύνη.

Από την άλλη βέβαια είναι ο πόνος (των πραγμάτων και τ’ ανθρώπου που λέει ο αγαπημένος Καρυωτάκης),  που μας ξυπνάει από την μακάρια γαλήνη μιας ρομαντικής μυθοποίησης.

Αυτή η σκέψη με οδηγεί σε ορισμένες – νομίζω- ενδιαφέρουσες ερωτήσεις:

Είναι άραγε η ενδοσκόπηση κίνητρο για την τέχνη ή μήπως αντίθετα είναι αποφυγή;
Ο πόνος  κρατάει  άραγε  το πινέλο ή αντίθετα το πινέλο είναι ο μετουσιωμένος (κατά Freud) τρόπος που ο καλλιτέχνης επιλέγει για να βγει απ το συναισθηματικό του αδιέξοδο;
Είναι ή τέχνη το δηλητήριο ή μήπως είναι η γιατρειά για τις βασανισμένες ψυχές;
Εν τέλει ο καλλιτέχνης  ψάχνει (ή ενδεχομένως) προκαλεί τον πόνο του ή μήπως αντίθετα ψάχνει τρόπους να απαλλαγεί από αυτόν;

Δεν ξέρω καν αν έχουν πρακτική αξία  τούτες οι ερωτήσεις. Ο Bakhtin θα λεγε πως όλες αυτές οι ερωτήσεις δεν είναι πάρα οι πολλαπλές εσωτερικές  φωνές που πραγματεύονται την πολυφωνία, τη μορφή, την απαρτίωση και εν τέλη το νόημα.
Το νόημα όμως δεν υπάρχει έξω από την ανθρώπινη εμπειρία.  

Αποτελεί προσωπική ευθύνη του καθενός η απόδοση του νοήματος στη ζωή, μας διδάξαν οι Υπαρξιστές Φιλόσοφοι όπως ο Kierkegaard.  Και είναι συχνά ο λόγος που δίνει νόημα στα πράγματα. Οι αφηγήσεις που καθείς πλάθει, όχι μόνο για να εξηγήσει αλλά και να βιώσει αυτό που είναι (dasein), την ύπαρξή του.

Ο Νίτσε για παράδειγμα  ακούγεται σαν μια απελπισμένη κραυγή απέναντι σε μια επερχόμενη νεωτερικότητα. Και ο Νίτσε τράβηξε αυτή την κραυγή μέχρι το απώτατο σημείο, που ήταν η πνευματική του κατάρρευση. Η τρέλα του Νίτσε έχει την ίδια σημασία με την απονενοημένη φυγή του Ρεμπώ, ή την αυτοκτονία του Καρυωτάκη. Είναι η “η μεγάλη άρνηση” η οποία τρέφει ακόμη όλη τη δυτική σκέψη του 20ου αιώνα, και όλες τις κριτικές μας αντιστάσεις απέναντι σε μια πραγματικότητα που έχει όλο και περισσότερο τη φύση της πέτρας Προγούλης, 2015

Oι καλλιτέχνες έχουν στη διάθεση τους  πλήθος συμβόλων και υλικών για να μιλήσουν. Μάρμαρο, γύψο,  ξύλο, χαρτί, πινέλα, χρώματα, ακουαρέλες, κινήσεις, εκφράσεις, μονολόγους , σιωπές. Και το κάνουν συχνά αδιαφορώντας αν μοιράζονται με το κοινό,  τους αυτούς κώδικες επικοινωνίας. Είπαμε, το νόημα είναι προσωπική υπόθεση του καθενός. Όπως και προσωπική ευθύνη.
Άλλα σε κάποιο βαθμό τουλάχιστο, όλοι είμαστε (και) καλλιτέχνες όπως όλοι είμαστε (και) τρελοί. Είμαστε καθημερινοί άνθρωποι που  λειτουργούν  πάντοτε εντός συγκεκριμένων πλαισίων που καθορίζουν τα (συχνά δυσδιάκριτα)  όρια μεταξύ της λογικής και του παραλόγου.

Vincent van Gogh – Wheat Field with Crows

«Αν ακούσεις μέσα σου μια φωνή να λέει δεν μπορείς να ζωγραφίσεις  τότε χωρίς δισταγμό ζωγράφισε, κι η φωνή αυτή θα σιωπήσει». Vincent Van Gogh.

Στη εξελικτική μας πορεία πρώτα ζωγραφίσαμε σύμβολα σε σπηλιές και έπειτα (πολύ αργότερα) ανακαλύψαμε την δυνατότητα να εκφραζόμαστε μέσα από τον γραπτό λόγο. Επομένως είμαστε παλαιότεροι  ζωγράφοι από ότι  ποιητές, παλαιότεροι  γλύπτες από ότι συγγραφείς, παλαιότεροι χτίστες από ότι ηθοποιοί.

Ο λόγος και ή λογική εδράζονται στο ομιλών αριστερό εγκεφαλικό ημισφαίριο, ή φαντασία και το όνειρο στο βωβο δεξιό. Τα συναισθήματα φωλιάζουν στις υποφλοιικες περιοχές του ιππόκαμπου και της αμυγδαλής. Η  ικανότητά έκφρασης του ανθρώπου εμπλουτίζεται και γίνεται πιο εκλεκτική (elegant) παράλληλα με την βιολογική εξέλιξή των ανωτέρων συνειρμικών κέντρων του εγκεφαλικού φλοιού.

Όπως αναφέρεται στο lifeslittlemysteries.com έρευνα επιστημόνων της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Johns Hopkins, οι οποίοι μελέτησαν τη συμπεριφορά 700.000 δεκαεξάχρονων Σουηδών, αποκαλύπτει ότι εκείνοι που είχαν άριστες σχολικές επιδόσεις διέθεταν επίσης τέσσερις φορές περισσότερες πιθανότητες να αναπτύξουν διπολική διαταραχή, δηλαδή μανιοκατάθλιψη, σε σχέση με τους μέτριους μαθητές.

Η διπολική διαταραχή συνεπάγεται δραματική εναλλαγή της διάθεσης ανάμεσα στην  υπερβολική ευτυχία (γνωστή ως «μανία») και την κατάθλιψη. Πώς μπορεί αυτός o βίαιος κύκλος να προκαλεί δημιουργικότητα; Έρευνα από ένα μέλος της ειδικής ομάδας, James Fallon, νευρολόγο του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια στο Irvine, προτείνει μια απάντηση.

«Οι άνθρωποι με διπολική διαταραχή τείνουν να είναι δημιουργικοί όταν βγαίνουν από βαθιά κατάθλιψη» δήλωσε ο Fallon. Όταν η διάθεση του ασθενούς βελτιώνεται μετατοπίζεται αντίστοιχα και η εγκεφαλική του δραστηριότητα: η εγκεφαλική δραστηριότητα «κοπαζει» στο κάτω μέρος μιας περιοχής του εγκεφάλου που ονομάζεται μετωπιαίος λοβός, και εξάπτεται στο υψηλότερο τμήμα αυτού του λοβού. Περιέργως, η ίδια μετατόπιση συμβαίνει όταν οι άνθρωποι βιώνουν εξάρσεις δημιουργικότητας. «Εκεί εντοπίζεται αυτή η σχέση μεταξύ αυτών των κυκλωμάτων που έχουν να κάνουν με τη διπολική διαταραχή  και τη δημιουργικότητα», είπε ο Fallon.

Όσο για το πώς τα πρότυπα του εγκεφάλου μεταφράζονται σε συνειδητή σκέψη, o Elyn Saks, καθηγητής Νομικής ψυχικής υγείας στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας, εξήγησε ότι οι άνθρωποι με ψύχωση δε φιλτράρουν τα ερεθίσματα, όπως οι άλλοι άνθρωποι. Αντ ‘αυτού, είναι σε θέση να φιλοξενούν ταυτόχρονα αντιφατικές ιδέες και να συνειδητοποιούν χαλαρές λεκτικές ενώσεις τις οποίες το ασυνείδητο μυαλό των περισσότερων ανθρώπων δεν θα θεωρούσε αντάξιες της αποστολής τους στην επιφάνεια της συνείδησής. Τη στιγμή που η εισβολή ανοησιών στη συνειδητή σκέψη μπορεί να είναι συντριπτική και να προκαλεί αναστάτωση παράλληλα , «μπορεί να είναι πάρα πολύ δημιουργική», δήλωσε ο Saks, ο οποίος ανέπτυξε σχιζοφρένεια ως νεαρός ενήλικας.

Για παράδειγμα, μελέτες σε λεκτικές ενώσεις, που ζητούν από τους συμμετέχοντες να απαριθμήσουν όλες τις λέξεις που τους έρχονται στο μυαλό σε σχέση με μια λέξη ως ερέθισμα (όπως «τουλίπα»), αποδεικνύουν ότι οι διπολικοί ασθενείς που υφίστανται ήπια μορφή μανίας μπορούν να δημιουργήσουν τρεις φορές περισσότερες ενώσεις στη λέξη που τους έχει δοθεί σε δεδομένη χρονική περίοδο από το γενικό πληθυσμό.

Φυσικά, κανείς δε χαρακτηρίζεται από άπλετη δημιουργική ενέργεια κατά τη διάρκεια μιας περιόδου σοβαρής κατάθλιψης ή σχιζοφρένειας. Πάνω απ ‘όλα, οι προϋποθέσεις αυτές είναι εξουθενωτικές, ακόμα και απειλητικές για τη ζωή, λένε οι επιστήμονες. Παρόλο που η κοινωνία ωφελείται από την παραγωγικότητα των ιδιοφυιών της , τα  πάσχοντα άτομα δεν θεωρούν πάντα ότι οι στιγμές της λαμπρότητας τους αξίζει αυτή την εκτεταμένη δυστυχία.

Μπλέτσος Κωνσταντίνος
Ψυχολόγος

by Κωνσταντίνος Μπλέτσος

Τι είναι το συναίσθημα;

14 Δεκεμβρίου 2015Θέματα ψυχολογίας,ΆρθραΣυναισθήματα

Το συναίσθημα είναι ένας όρος γύρω απ' τον οποίο ψυχολόγοι, φιλόσοφοι και κοινωνικοί επιστήμονες έχουν αναπτύξει έντονη πολεμική εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Κατά βάση, το συναίσθημα αναφέρεται σε ένα αίσθημα και τις σκέψεις που προκαλεί, στις ψυχολογικές και βιολογικές καταστάσεις που το συνοδεύουν και στις τάσεις μας για δράση. Όλα τα συναισθήματα είναι προτροπές για δράση,ακαριαία και επαναλαμβανόμενα σχέδια για την διαχείριση της καθημερινότητας, απότοκα της ανθρώπινης εξελικτικής διαδικασίας αιώνων (Goleman, 1992).

Το συναίσθημα είναι ο γενικός όρος για την υποκειμενική, συνειδητή εμπειρία που χαρακτηρίζεται κυρίως από ψυχοφυσιολογικές εκφράσεις, βιολογικές αντιδράσεις, νοητικές καταστάσεις και συγκίνηση. Το συναίσθημα συνδέεται συχνά με τη διάθεση, την ιδιοσυγκρασία, την προσωπικότητα, και το κίνητρο, καθώς επηρεάζεται από ορμόνες και νευροδιαβιβαστές όπως η ντοπαμίνη, η νοραδρεναλίνη, η σεροτονίνη, η ωκυτοκίνη και η κορτιζόλη.

Το συναίσθημα είναι συχνά η κινητήρια δύναμη πίσω από τα κίνητρα.

Οι κοινωνιοβιολόγοι υπογραμμίζουν την αξία των συναισθημάτων εξηγώντας ότι τα συναισθήματα μας οδηγούν να αντιμετωπίζουμε δύσκολες καταστάσεις και υποχρεώσεις που είναι πολύ σημαντικές για να τις αφήσουμε μόνο στη λογική. Όταν πρόκειται να δώσουμε στις αποφάσεις και στις πράξεις μας την οριστική τους μορφή, το τι νιώθουμε μετράει ακριβώς το ίδιο και συχνά περισσότερο από το τι σκεφτόμαστε.

Επομένως, τα συναισθήματά μας σχετίζονται με την ευφυή προσαρμογή μας στις εκάστοτε συνθήκες στη ζωή και την εργασία και επηρεάζουν, σε συνδυασμό και με τη δράση της λογικής μας, την επιτυχημένη πορεία μας σε πολλά επίπεδα.

Κατά τα τελευταία 20 χρόνια η θεωρία της προσκόλλησης (Bowlby, 1969) έχει γίνει ένα από τα πιο σημαντικά εννοιολογικά πλαίσια για την κατανόηση των μηχανισμών της ρύθμισης των συναισθημάτων. Η θεωρία της προσκόλλησης του Bowlby τονίζει την αξία που έχει για την επιβίωση των βρεφών η εγγύτητα αλλά και η διαθεσιμότητα των φροντιστών. Όταν η εγγύτητα μεταξύ του βρέφους και του φροντιστή είναι ανεπαρκής (δηλ., όταν αποχωρίζονται), μια έντονη συγκινησιακή απόκριση παράγεται (αγωνία ή άγχος αποχωρισμού).

Ο Bowlby υποστήριξε ότι οι άνθρωποι γεννιούνται με ένα έμφυτο ψυχο-βιολογικό σύστημα που τους κινητοποιεί τους για να αναζητήσουν εγγύτητα με σημαντικούς άλλους. Το σύστημα επιτυγχάνει βασικές ρυθμιστικές λειτουργίες (προστασία από απειλές και ανακούφιση της δυσφορίας), οι οποίες αν και είναι σημαντικές σε κάθε ηλικία, είναι πιο άμεσα αντιληπτές κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας.

Οι πρώτες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις του παιδιού συμβαίνουν με τους πρωτογενής φροντιστές του. Η πρωταρχική αυτή σχέση γονέα- παιδιού αποτέλεσε το επίκεντρο τόσο θεωρητικής όσο και εμπειρικής έρευνας .

Οι Ainsworth et.al (1978), όπως αναφέρεται από τους (Morris & March, 2004), προσδιόρισαν τρία συγκεκριμένα πρότυπα της σχέσης βρέφους- φροντιστή με βάση τις απαντήσεις στο κλασικό πείραμα της “παράξενης κατάστασης”.

• Ασφαλής σύνδεση
• Ανασφαλής- αμφίθυμη,
• Ανασφαλής- αποφευκτική

Η “παράξενη κατάσταση” συνεπάγεται την παρατήρηση της συμπεριφοράς του βρέφους ή του μικρού παιδιού, κατά τη διάρκεια μιας σειράς διαχωρισμών και επανασυνδέσεων με τον φροντιστή, καθώς και τις αλληλεπιδράσεις με έναν ξένο τόσο με την παρουσία όσο και με την απουσία του φροντιστή. Ένα σημαντικό σώμα της έρευνας έχει αποδείξει τη συσχέτιση μεταξύ της ανασφαλούς σύνδεσης (attachment) και της μετέπειτα ανάπτυξης ψυχιατρικών διαταραχών (Morris & March, 2004).

Η φυσιολογία του συναισθήματος συνδέεται στενά με την διέγερση του νευρικού συστήματος σε διάφορες καταστάσεις και τις δυνάμεις της διέγερσης που κινητοποιούν συγκεκριμένα συναισθήματα. Παρά το γεγονός ότι όταν ενεργούμε σε καθεστώς συναισθηματικής φόρτισης μοιάζουμε σαν να μη σκεφτόμαστε, η νόηση μας είναι πάντοτε μια σημαντική πτυχή της συγκίνησης, ιδιαίτερα στη ερμηνεία των γεγονότων. Για παράδειγμα, η εμπειρία του φόβου εμφανίζεται συνήθως ως απάντηση σε μια απειλή. Η γνωστική λειτουργία του κινδύνου και η επακόλουθη διέγερση του νευρικού συστήματος (πχ ταχυκαρδία, ταχύπνοια, εφίδρωση, μυϊκή ένταση) είναι ένα αναπόσπαστο συστατικό για την επόμενη ερμηνεία και την επισήμανση της διέγερσης ως μια συναισθηματική κατάσταση.

Ετυμολογία, ορισμός και διαφοροποίηση

Τα συναισθήματα έχουν περιγραφεί ως διακριτές και συνεπείς απαντήσεις στα εσωτερικά ή εξωτερικά γεγονότα τα οποία έχουν ιδιαίτερη σημασία για τον οργανισμό. Τα συναισθήματα είναι σύντομα σε διάρκεια και αποτελούνται από ένα συντονισμένο σύνολο απαντήσεων, το οποίο συμπεριλαμβάνει τη λεκτική, φυσιολογική και συμπεριφορική διάσταση, αλλά και τους υποκείμενους νευρωσικούς μηχανισμούς.

Αποτελούν δε βιολογικά αποτέλεσμα της εξέλιξης, επειδή από αυτά προβλέπονται “καλές λύσεις” για αρχαία και επαναλαμβανόμενα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι μακρινοί πρόγονοί μας.

Ένας όλο και αυξανόμενος όγκος βιβλιογραφίας δείχνει ότι οι διαθέσεις (moods) και τα συναισθήματα (emotions) παίζουν έναν κεντρικό ρόλο στις γνωστικές διαδικασίες και τη συμπεριφορά. Αυτό που διακρίνει τις διαθέσεις από τα συναισθήματα είναι έντασή τους. Οι διαθέσεις είναι διάχυτα και γενικευμένα αισθήματα (feelings) που δεν συνδέονται με γεγονότα ή τις αρχικές συνθήκες που μπορεί να τα έχουν προκαλέσει (Morris, 1989), όπως αναφέρει η (George, 2000).

Οι διαθέσεις είναι σχετικά χαμηλή έντασης αισθήματα, τα οποία δεν διακόπτουν τις συνεχιζόμενες δραστηριότητες (Forgas, 1992a). Αντιθέτως τα συναισθήματα είναι υψηλής έντασης αισθήματα που προκαλούνται από συγκεκριμένα ερεθίσματα (εντός ή εκτός του ατόμου),απαιτούν την προσοχή και μπορούν να διαταράξουν τις γνωστικές διαδικασίες και συμπεριφορές (Forgas, 1992a), όπως αναφέρει η (George, 2000).

Τα συναισθήματα τείνουν να είναι πιο φευγαλέα από τις διαθέσεις, λόγω της έντασης τους. Τα συναισθήματα συχνά τροφοδοτούν τις διαθέσεις, έτσι ώστε, όταν η ένταση του συναισθήματος υποχωρεί γιατί το άτομο έχει γνωστικά ή συμπεριφορικά αντιμετωπίσει την κατάσταση, να μην βελτιώνεται ταχύτατα και η διάθεση για τον λόγο ότι η συγκίνηση “μεταμορφώθηκε” σε ένα λιγότερο έντονο συναίσθημα ή διάθεση (ο.π σ,1030).

Κλασσικό παράδειγμα οι “αψιμαχίες” των οδηγών στους δρόμους της πόλης που παρότι αντιμετωπίζονται σχετικά εύκολα και χωρίς σοβαρές συνέπειες, είναι ικανές να μας χαλάσουν τη διάθεση για ολόκληρη την μέρα.

Τα συναισθήματα έχει αποδειχθεί ότι επηρεάζουν τις αποφάσεις που λαμβάνουν οι άνθρωποι, το υλικό που ανακαλούν από τη μνήμη τους, τις αποδόσεις για την επιτυχία και την αποτυχία, τη δημιουργικότητα, την επαγωγική και παραγωγική σκέψη.

Παρότι το στερεότυπο της «ορθολογικής» σκέψης θέλει το άτομο να είναι ικανό να παραμερίσει τα προσωπικά του συναισθήματα και να υπολογίσει με ψυχραιμία την βέλτιστη πορεία δράσης για να επιλύσει ένα πρόβλημα, τα σύγχρονα νευρολογικά ευρήματα υποδεικνύουν ότι τα συναισθήματα είναι αναγκαία για να ληφθούν σωστές αποφάσεις (Damasio, 1999).

Νευρολογικές έρευνες σε ασθενείς με αφαιρεθέντες όγκους του εγκεφάλου έδειξαν ότι εκτεταμένες βλάβες σε συγκεκριμένες δομές τους εγκεφάλου που είναι υπεύθυνες για τις διαθέσεις και τα συναισθήματα, προκαλούν ένα περίπλοκο σύνολο συμπτωμάτων. Μερικοί από αυτούς τους ασθενείς δεν εμφανίζουν ελλείμματα στη μνήμη, τη νοημοσύνη, τη λεκτική η την αριθμητική τους ικανότητα. Δεδομένης της φύση των τραυμάτων τους όμως, τείνουν να είναι συναισθηματικά επίπεδοι και να δυσκολεύονται να λάβουν αποφάσεις, παρότι διατηρούν ακέραια την γνωστική ικανότητα της λογικής ανάλυσης των θετικών και αρνητικών μιας δεδομένης κατάστασης.

Τα συναισθήματα μας βοηθούν να κάνουμε επιλογές και να αποφασίσουμε μεταξύ των εναλλακτικών λύσεων.

Όταν για κάποιους λόγους στερηθούμε τα συναισθήματα μας, μπορούμε «ορθολογικά» να αξιολογήσουμε τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των επιλογών μας, αλλά δύσκολα θα είμαστε σε θέση να προβούμε σε μια σοφή επιλογή από τις εναλλακτικές λύσεις που μας παρέχονται (Damasio,1994).

Αν και πολύ έντονα συναισθήματα μπορεί σίγουρα να παρεμβαίνουν στην αποτελεσματική λήψη αποφάσεων, όπως o Damasio (1994: 53) δείχνει, «το μειωμένο συναίσθημα μπορεί να αποτελεί μια εξίσου σημαντική πηγή παράλογης συμπεριφοράς» (George, 2000).

by Κωνσταντίνος Μπλέτσος

Κατάθλιψη

13 Δεκεμβρίου 2015Θέματα ψυχολογίας,Άρθρακατάθλιψη

Οι λαθεμένες συσχετίσεις εξωτερικών συνθηκών και νοερών εικόνων που κατασκευάζουμε για να αναπαραστήσουμε την πραγματικότητα

Η Κατάθλιψη είναι μια από τις πιο συνηθισμένες ψυχικές ασθένειες της εποχής μας και σύμφωνα με τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, επηρεάζει εκατομμύρια ανθρώπων στον κόσμο.

Η Κατάθλιψη είναι αποτέλεσμα δυσλειτουργικών αυτόματων σκέψεων τα οποία προκαλούν την σωστή απάντηση στο λάθος σήμα. Για παράδειγμα κάποιος που  βρέθηκε κάτω από συγκεκριμένες στρέσσογόνες συνθήκες έχει την τάση να αποφεύγει περιστάσεις που του θυμίζουν αυτές τις συνθήκες, αλλά και άλλες συνθήκες που αμυδρά μόνο μοιάζουν με τις αρχικές.

Αυτή λοιπών η  μαθημένη αποφευκτική στάση επεκτείνεται  και γενικεύεται σε βαθμό που μπορεί να φτάσει σε ακραία φαινόμενα κοινωνικής απομόνωσης.

Αποτελεί πλέον κοινή πεποίθηση μεταξύ των ψυχολόγων ότι δεν υπάρχει μια αντικειμενική πραγματικότητα στην οποία τα αισθητήρια όργανα μας έχουν απευθείας πρόσβαση (εμπειρισμός), αλλά ότι αντιθέτως αντιλαμβανόμαστε το κόσμο γύρω μας μέσα από τις γνωστικές αναπαραστάσεις που κατασκευάζουμε στον εγκέφαλο μας (φαινομενολογία).

Μια από τις συχνές εκδηλώσεις του καταθλιπτικού άγχους είναι για παράδειγμα η δυσκολία στην αναπνοή. Ένα σύμπτωμα βασανιστικό και αγωνιώδες το οποίο επιτείνει την ήδη επιβαρυμένη κατάσταση.

Ας παρακολουθήσουμε ένα φανταστικό  διάλογο ασθενούς και ειδικού.

-Βοηθήστε με σας παρακαλώ δεν μπορώ να πάρω ανάσα, πεθαίνω...
- Ηρέμησε νεαρέ μου είσαι σε απόλυτα ασφαλές περιβάλλον. Αντιλαμβάνομαι την αγωνία σου αλλά πολύ σύντομα θα αισθανθείς καλύτερα.

Οι άνθρωποι που πάσχουν από κατάθλιψη και άγχος δεν είναι κατά φαντασίαν ασθενείς.

Τα συμπτώματα που περιγράφουν είναι αληθινά και ως τέτοια βιώνονται. Η κρίση άγχους και η κρίση πανικού ως κλινικές οντότητες διαφορο-διαγνώσκονται από καταστάσεις πραγματικά επικίνδυνες για την ζωή (πχ το οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου ή το πνευμονικό οίδημα), αλλά αυτές καθ αυτές δεν είναι απειλητικές.

Σε κατάσταση πανικού οι μεσοπλεύριοι μύες (οι βασικού μύες της αναπνοής) βρίσκονται υπό τάση και δυσκολεύονται να εντείνουν σωστά τον θώρακα, το διάφραγμα υποφέρει με την σειρά του από την πίεση που ασκούν οι κοιλιακοί μύες (οι μύες με τους οποίους αναπνέουν οι άνθρωποι σε καθεστώς πανικού). Αν σε όλα αυτά προσθέσουμε και τις επιδράσεις που ασκεί η πτώση του  διοξειδίου του άνθρακα στο ΚΝΣ (ζάλη, τάση για έμμεσο κλπ) κατανοούμε το μέγεθος της δυσφορίας που βιώνει κάποιος σε τέτοια συνθήκη.

Οι περισσότεροι άνθρωποι  θα ανακουφιστούν σύντομα με απλές τεχνικές (μάσκα μη επανεισπνοής- φαρμακευτική αγωγή - καθησύχαση) ή απλώς με την αίσθηση ότι ο κίνδυνος έχει παρέλθει.

-Δεν ξέρω τι λέτε, αυτό που ξέρω είναι πως δεν είναι αρκετός ο αέρας εδώ μέσα..
-Αν δεν είναι αρκετός ο αέρας τότε οι άλλοι πώς αναπνέουν;

Πραγματικά αν δοκίμαζε κάποιος να κρατήσει την αναπνοή του για ορισμένα δευτερόλεπτα ή αν ξάπλωνε τοποθετώντας ένα τσουβάλι τσιμέντο πάνω στο στήθος του  θα μπορούσε να αντιληφθεί  πως αισθάνεται ένας άνθρωπος που βρίσκεται υπό το κράτος πανικού.

Αίσθημα επικείμενου θανάτου, έτσι περιγράφεται στα βιβλία της κλινικής ψυχολογίας το συγκεκριμένο αίσθημα.

-Γιατί κάνω έτσι,  μήπως τρελάθηκα κι έχασα την επαφή με την πραγματικότητα;
-Μπα το αντίθετο, νομίζω πως το γνωστικό σας σύστημα λειτουργεί θαυμάσια (ίσως υπερβολικά καλά...)

Ο εγκεφαλός   αντιλαμβάνεται ως απειλητικά (μη ή ελάχιστα απειλητικά) σήματα του περιβάλλοντος και ετοιμάζεται να αμυνθεί. Το αυτόνομο (ανεξάρτητο  από τη βούλησή μας) νευρικό σύστημα, βρίσκεται σε υπερδιέγερση στην προσπάθειά του να διατηρήσει τον οργανισμό σε κατάσταση ετοιμότητας για δράση (fight or flight) έναντι σε μια κατάσταση που έχει γίνει αντιληπτή ως κατάσταση κινδύνου.

- Και μετά τι γίνεται;

Αν η δράση για την οποία ο οργανισμός μας έχει ετοιμαστεί, δεν λάβει τελικά χώρα (αν δηλαδή δεν υπάρχει πραγματική απειλή) ή αν η διαφυγή είναι δύσκολη ή αδύνατη  τότε η πλεονάζουσα ενέργεια σωματοποιείται ως εφίδρωση, ταχυκαρδία, ταχύπνοια, αίσθημα πνιγμονής κλπ

-Δηλαδή όλο αυτό γίνεται για το καλό μου;

Θα μπορούσατε να το δείτε κι έτσι. Ο οργανισμός μας έχει αυτοματοποιημένους μηχανισμούς δράσης  κι αυτό για ένα πολύ απλό λόγο. Την ταχύτητα της αντίδρασης. Φανταστείτε ότι περνάτε πεζή σε μια διασταύρωση και βλέπετε ένα αυτοκίνητο να ρχεται καταπάνω σας. Πόσο γρήγορα πρέπει να αντιδράσετε; Θα είχατε χρόνο, συνειδητά να σκεφτείτε την αντίδρασή σας;

Επομένως το σύστημα προφύλαξης του οργανισμού οφείλει να λειτουργεί ακαριαία. Απλά αυτό που πρέπει να εξασφαλίσουμε είναι η μη ενεργοποίηση σε λάθος στιγμές.

Κάποιος που πάσχει από κατάθλιψη ενεργοποιεί  τη  σωτήρια αντίδραση που χρησιμοποίησε κάποτε σε μια πραγματικά απειλητική κατάσταση  σε κάθε κατάσταση που γίνεται αντιληπτή  ως απειλητική με αποτέλεσμα να παγιδεύεται ασυνείδητα σε ένα  συνεχώς ανατροφοδοτούμενο κύκλο  αρνητικών σκέψεων και αρνητικών συναισθημάτων.

Οι λαθεμένες συνδέσεις μεταξύ γεγονότων της εμπειρίας και νοητικών αναπαραστάσεων βρίσκονται στις πηγές της συγκεκριμένης νοσολογίας.

-Άρα το πρόβλημα είναι μέσα στο  μυαλό μου!

Ο άνθρωπος ως κοινωνική ύπαρξη δεν μπορεί να μελετηθεί ξέχωρα απ το πολυδιάστατο πλέγμα των σχέσεων εντός των οποίων ζει και αναπτύσσεται Υπάρχει ένα πλήθος παραγόντων (κοινωνικών- ψυχολογικών- πολιτισμικών- βιολογικών) οι οποίοι πρέπει να συνυπολογιστούν από τον θεραπευτή.

Το ότι ένας άνθρωπος μέσα σε αυτό το πλαίσιο αναπαράγει μια μη- λειτουργική όψη της πραγματικότητας καθόλου δεν σημαίνει ότι εξ ορισμού έχει κάποιο πρόβλημα με το σύστημα των γνωστικών αναπαραστάσεων του.

Τα εξαιρετικά θεραπευτικά αποτελέσματα που οι σύγχρονες παρεμβάσεις πετυχαίνουν ενάντια της κατάθλιψης δείχνουν ακριβώς το αντίθετο.

-Όλα μέσα μου είναι κουβάρι, δεν μπορώ δεν θέλω άλλο να σκέφτομαι.

Οι άνθρωποι που πάσχουν από κατάθλιψη εμφανίζουν μια μόνιμη ενασχόληση με το σώμα τους, μια υπερβολική ανησυχία για απλά σωματικά ενοχλήματα τα οποία συχνά μεγαλοποιούν.

Τα συναισθήματα παρακάμπτουν τη λογική σκέψη και τους μηχανισμούς εκλογίκευσης και κατακλύζουν το άτομο σε βαθμό που το καθιστούν ανίκανο για ουσιαστική ανάληψη δράσης. Μέσα σε αυτό τον κυκεώνα αισθήσεων η συνειδητοποίηση των συναισθημάτων, μια έτσι κι αλλιώς ενεργητική διαδικασία καθίσταται αδύνατη.

-Είμαι δηλαδή χαμένος;

Όχι απλά είναι δύσκολο για όποιον βρίσκεται σε αυτή τη θέση να βρει την άκρη στο μίτο της Αριάδνης δίχως βοήθεια. Τα συναισθήματα ως πλέον αρχέγονοι μηχανισμοί είναι πιο κοντά στις αυτόματες αντιδράσεις, στην απουσία σκέψης, στο σώμα και τις συγκινήσεις του. Από την άλλη μεριά η λογική σκέψη είναι αποτέλεσμα πιο εξελιγμένων νοητικών σχηματισμών που εδράζονται στον εγκεφαλικό φλοιό.

Η σκέψη  μας μπορεί να επέμβει και να τροποποιήσει την αυτόματη συμπεριφορά. Είναι φυσικό να ρωτήσει κάποιος, αν για παράδειγμα σκεφτώ να κρατήσω τα μάτια μου ανοιχτά  ενώ κάποιο αντικείμενο πλησιάζει επικίνδυνα, θα τα καταφέρω; 

Πέρα απ το τετριμμένο της ανοησίας που κρύβει μια τέτοια πρακτική, η απάντηση είναι θετική τουλάχιστον στο βαθμό που θα καθυστερήσετε την ταχύτητα της αντίδρασης.

Τώρα μονόφθαλμος ή μη δεν σας προτείνω να εξερευνήσετε.

Έδωσα το παραπάνω παράδειγμα για να δείξω ότι οι αυτόματοι μηχανισμοί του οργανισμού υπάρχουν για να προστατεύουν  κι όχι για να μας ταλαιπωρούν.

Παρόλα αυτά ορισμένες φορές κάποιες λαθεμένες ερμηνείες των περιβαλλοντικών συνθηκών προκαλούν αντιδράσεις που δεν είναι οι αναμενόμενες.

-Καλά, πως δημιουργήθηκαν αυτές οι λαθεμένες συνδέσεις;

Οι εξηγήσεις πάνω σε αυτό το ερώτημα είναι πιθανά όσες και ο αριθμός εκείνων που προσπαθούν να εξηγήσουν. Άλλοι προτάσσουν βιολογικά -γενετικά αίτια, προβλήματα στις νευρομυικές συνάψεις- μειωμένη δραστηριότητα νευροδιαβιβαστών όπως η  σεροτονίνη, ψυχολογικά, κοινωνικά, οικογενειακά-σχέσεων κλπ.

Αυτό που έχει σημασία είναι η συνειδητή προσπάθεια του ατόμου για την ανακάλυψη των πρωταρχικών αρνητικών σκέψεων που ξετυλίγουν το κουβάρι της κατάθλιψης άλλα και οι συνειδητή προσπάθεια να αλλάξει πράγματα στο σχεσιακό του περιβάλλον που συντηρούν το πρόβλημα. Ταυτόχρονα και επειδή οι άνθρωποι είναι κοινωνικά όντα η βοήθεια των φίλων και της οικογένειας μπορεί να αποδειχθεί καταλυτική στην πορεία της θεραπείας.

-Τι ακριβώς  είναι αυτές οι σκέψεις;

Είναι οι σκέψεις που βρίσκονται στη ρίζα του προβλήματος. Από εκεί ξεκινάει η αλυσίδα αντιδράσεων που οδηγούν τη συμπτωματολογία της κατάθλιψης.

-Πως μπορώ άραγε  να τις βρω;

Τώρα πια αγγίζουμε την ουσία του ζητήματος. H αναγνώριση των σκέψεων αλλά και των συναισθημάτων μας  δεν είναι μια αυτόματη διαδικασία, δεν είναι κάτι στο οποίο έχουμε εξασκηθεί σε καθημερινή βάση.

Επομένως απαιτεί συνειδητή απόφαση και ενεργητική εμπλοκή για να έχει καλές πιθανότητες επιτυχίας.

-Δώστε μου ένα παράδειγμα μιας τέτοιας σκέψης.

Ένα κλασσικό παράδειγμα μια τέτοιας διαδικασίας είναι η πτήση με αεροπλάνο. Όλοι μας έχουμε λίγο- πολύ ταξιδέψει με αυτό το μέσο. Ακόμη κι αν δεν έχουμε ταξιδέψει ποτέ μας κατασκευάσαμε κατά καιρούς εικόνες καταστροφής από τη τηλεόραση η τον κινηματογράφο Γνωρίζουμε ότι το αεροπλάνο είναι το πιο ασφαλές μέσο, γνωρίζουμε επίσης ότι όταν συμβεί ένα αεροπορικό δυστύχημα τα πράγματα είναι δύσκολα για τους επιβαίνοντες. Μας πιάνει πανικός μόνο και μόνο να κοιτάξουμε έξω από το παράθυρο του αεροπλάνου. Από την άλλη μπαίνουμε στο αυτοκίνητο μας με χαρά για να ταξιδέψουμε στην εθνική οδό. Ποιος αλήθεια  σκέφτεται ότι δεν θα φτάσει στον προορισμό του;  Δεν γνώρισα ποτέ μου ασθενή να υποφέρει από κρίσεις πανικού στο αυτοκίνητό. Γιατί άραγε; Πέρυσι στους Ελληνικούς δρόμους έχασαν τη ζωή του 2,500 άνθρωποι και πολλαπλάσιοι τραυματίστηκαν σοβαρά. Κανένας δεν σκοτώθηκε σε αεροπορικό δυστύχημα.

Νομίζω ότι σημαντικό ρόλο παίζει το κατά πόσο πιστεύουμε ότι διατηρούμε κάποιο έλεγχο στα πράγματα, στη μοίρα, στις εξόδους διαφυγής.

Διατηρούμε τη ψευδαίσθηση ότι με το αυτοκίνητο η τα πόδια μας κρατάμε το τιμόνι και κουμαντάρουμε την τύχη μας. Ακόμη κι αν κάτι πάει στραβά, έστω και την ύστατη στιγμή θα κάνουμε τη σωτήρια κίνηση που θα αλλάξει τη διαφαινόμενη πορεία των πραγμάτων. Εάν τελικά δεν καταφέρουμε να αποφύγουμε τη σύγκρουση μπορούμε πάντα να ελπίζουμε ότι θα τη βγάλουμε καθαρή με γρατσουνιές και απλές υλικές καταστροφές, ή ότι θα έρθει γρήγορα το ασθενοφόρο για να μας μεταφέρει στο καλύτερο νοσοκομείο, όπου η κορυφαία ομάδα αντιμετώπισης τραύματος θα  περιμένει...

Η πραγματικότητα όμως φευ  είναι πιο σκληρή για τους χιλιάδες συνανθρώπους μας που αλληλοεξοντώνονται κάθε χρόνο στην άσφαλτο.

-Παρόλα αυτά η πτήση είναι που μας κόβει τα πόδια!

Ναι είναι η αίσθηση μειωμένου ελέγχου που έχουμε στα πράγματα αλλά και η αίσθηση της έλλειψης διεξόδου, που οδηγούν στον πανικό.

-Αυτές οι σκέψεις περνάνε σίγουρα από το μυαλό όσων βρίσκονται σε μια πτήση. Δεν παθαίνουν όμως όλοι πανικό.

Σίγουρα όχι, το ζήτημα επομένως δεν είναι μόνο οι αντικειμενικές συνθήκες (όλοι οι επιβάτες τις μοιράζονται από κοινού) αλλά όπως προείπαμε  η αναπαράσταση αυτών των συνθηκών. Κι αν υποθέσουμε ότι και οι αναπαραστάσεις μοιράζονται αρκετά κοινά στοιχεία (το κοινό περιβάλλον, τους φόβους, την αίσθηση αδιεξόδου κλπ) τότε πως μπορούμε να εξηγήσουμε τη διαφορά στις αντιδράσεις.

Είναι βιώματα (συνήθως της πρώιμης ηλικίας) τα οποία μάθαμε να αντιλαμβανόμαστε ως απειλητικά. Και αυτό είναι και το παρήγορο της υπόθεσης, ως προϊόντα μάθησης μπορούν να αντικατασταθούν μέσα απο την ψυχοθεραπεία  από καινούργια και πιο λειτουργικά μαθησιακά σχήματα.

by Κωνσταντίνος Μπλέτσος

Η συναισθηματική νοημοσύνη

13 Δεκεμβρίου 2015Θέματα ψυχολογίας,Συναισθηματική νοημοσύνηΆρθρα

Η συναισθηματική νοημοσύνη (Εmotional Ιnteligence) αναφέρεται στην ικανότητα αντίληψης, ελέγχου και αξιολόγησης των συναισθημάτων. Ορισμένοι ερευνητές θεωρούν πως η (ΕΙ) αποτελεί αντικείμενο μάθησης (αρα και βελτίωσης), ενώ άλλοι την αντιμετωπίζουν ως ενδογενές χαρακτηριστικό του ατόμου. Οι Salovey and Mayer (1990), περιγράφουν την (ΕΙ) ως το “κομμάτι εκείνο της Κοινωνικής νοημοσύνης που περιλαμβάνει τη δυνατότητα παρακολούθησης (monitor) των συναισθημάτων και των αισθήσεων, τη διαφοροποίηση μεταξύ τους, και τη χρήση τους ως οδηγούς στη σκέψη και τις πράξεις”.
Οι ίδιοι ερευνητές προτείνουν ένα μοντέλο τεσσάρων βημάτων (steps) της συναισθηματικής νοημοσύνης:
1. Η πρόσληψη (perceive) των συναισθημάτων
Αποτελεί το πρώτο βήμα στην διαδικασία αντίληψης των συναισθημάτων. Σε πολλές περιπτώσεις περιλαμβάνει τα μη λεκτικά σημεία της επικοινωνίας όπως είναι η γλώσσα και η στάση του σώματος, η εκφράσεις του προσώπου κλπ.
2. O συλλογισμός(reasoning) στη βάση των συναισθημάτων
Το επόμενο βήμα περιλαμβάνει τη χρήση των συναισθημάτων στη προαγωγή της σκέψης και γνωστικής ενεργοποίησης. Τα συναισθήματα βοηθούν στο να θέσουμε προτεραιότητες σε σχέση με το τι προσέχουμε και σε τι αντιδρούμε. Και αντιδρούμε σε πράγματα και καταστάσεις που τραβούν την προσοχή μας.
3. Κατανόηση των συναισθημάτων
Τα συναισθήματα που προσλαμβάνουμε μπορεί να μεταφέρουν μια ευρεία γκάμα νοημάτων. Όταν για παράδειγμα κάποιος εκφράζει αισθήματα θυμού, ο παρατηρητής θα πρέπει να υποθέσει την αιτία του θυμού και το πιθανό νόημα της.
4. Διαχείριση των συναισθημάτων
Η ικανότητα της αποτελεσματικής ρύθμισης των συναισθημάτων αποτελεί το σημείο κλειδί της συναισθηματικής νοημοσύνης. Η ρύθμιση των συναισθημάτων, η κατάλληλη απόκριση στα συναισθήματα, αλλά και η απόκριση στα συναισθήματα των άλλων αποτελούν σημαντικές διαστάσεις στη ρύθμιση των συναισθημάτων.

Σταθμοί στη μελέτη της συναισθηματικής νοημοσύνης

Η Kedra (2013) παρουσιάζει τις ημερομηνίες σταθμούς στη εξέλιξη της μελέτης της συναισθηματικής νοημοσύνης:

• 1930’s  Ο Edward Thordike περιγράφει την έννοια της κοινωνικής ευφυίας ως την ικανότητα να συνυπάρχουμε με άλλους ανθρώπους.
• 1940's  O David Wechsler προτείνει πως οι συναισθηματικές διαστάσεις της νοημοσύνης είναι ουσιώδεις παράγοντες για την επιτυχία στη ζωή.
• 1950’s  Ανθρωπιστές ψυχολόγοι όπως ο Abraham Maslow περιγράφουν πως οι άνθρωποι μπορούν να κατασκευάσουν το ψυχικό σθένος.
• 1975   Ο Howard Gardner παρουσιάζει το βιβλίο του The Shattered Mind εισάγοντας την έννοια της πολλαπλής νοημοσύνης.
• 1990   Οι Salovey and Mayer δημοσιεύουν το άρθρο τους Συναισθηματική Νοημοσύνη στο περιοδικό Imagination, Cognition, and Personality.

Γιατί είναι τόσο σημαντική η συναισθηματική νοημοσύνη

Η (ΕΙ) επηρεάζει:
Τις επιδόσεις στην εργασία. Η συναισθηματική νοημοσύνη μπορεί να βοηθήσει το άτομο να προσανατολιστεί στο πολύπλοκο εργασιακό περιβάλλον, να ηγηθεί και να καθοδηγήσει τους άλλους. Στην πράξη όταν οι εταιρίες προσλαμβάνουν πλέον προσωπικό δίνουν μεγαλύτερη σημασία στην συναισθηματική νοημοσύνη παρά στην ευφυΐα.
Την υγεία. Όταν κάποιος αποτυγχάνει να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά το stress, μπορεί να οδηγηθεί σε σημαντικά προβλήματα υγείας. Το stress μπορεί να προκαλέσει υπέρταση, να αποδιοργανώσει το ανοσοποιητικό σύστημα, να προκαλέσει καρδιολογικά προβλήματα.
Την ψυχική υγεία. Το μη διαχειρίσιμο stress μπορεί επίσης να επηρεάσει την ψυχική υγεία καθιστώντας το άτομο ευάλωτο στο άγχος και την κατάθλιψη. Ακόμη η δυσχέρεια στη ρύθμιση των συναισθημάτων πιθανά θα επηρεάσει την ικανότητα του ατόμου στη δημιουργία “ισχυρών” δεσμών, πράγμα το οποίο συχνά οδηγεί σε ένα χρόνιο αίσθημα μοναξιάς και κοινωνικής απομόνωσης. Οι Martins et.al (2010) σε μια πρόσφατη μετά ανάλυση τους, βρήκαν πως η συναισθηματική νοημοσύνη είναι ένας ισχυρός προβλεπτικός δείκτης για την ψυχική υγεία.
Τις σχέσεις. Η κατανόηση και ο έλεγχος των συναισθημάτων οδηγεί το άτομο σε καλύτερη έκφραση του πώς αισθάνεται αλλά και σε καλύτερη κατανόηση του πως αισθάνονται οι άλλοι. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να επικοινωνήσει αποτελεσματικότερα και να δημιουργήσει στενότερους δεσμούς τόσο σε προσωπικό όσο και σε επαγγελματικό επίπεδο (Segal and Smith, 2013).
Σύμφωνα με τις δύο συγγραφείς η ΕΙ δεν αποτελεί μια ιδιότητα της προσωπικότητας με σταθερά και σχετικά αναλλοίωτα χαρακτηριστικά, αλλά αντίθετα πρόκειται για μια συνεχόμενη διαδικασία μάθησης στην κατεύθυνση της κατανόησης και του έλεγχου της συναισθηματικής πλευράς του εγκεφάλου μας. Στην βάση αυτή προτείνουν πέντε δεξιότητες που οι άνθρωποι θα πρέπει να καλλιεργήσουν για να βελτιώσουν τη συναισθηματική νοημοσύνη τους.
Πρώτη δεξιότητα: Ταχεία αποκλιμάκωση του stress.

• Τα υψηλά επίπεδα stress καταλαμβάνουν το μυαλό και το σώμα παρεμβαίνοντας στην ικανότητα του ατόμου.
• Να “διαβάσει” σωστά μια κατάσταση.
• Να ακούσει τι λέει κάποιος άλλος.
• Να είναι ενήμερο των αισθημάτων και των αναγκών του.
• Να μπορεί να επικοινωνήσει.

Μια αποτελεσματική εκπαίδευση στην ταχεία αποκλιμάκωση του stress περιλαμβάνει:

• Τη συνειδητοποίηση των στρεσσογόνων καταστάσεων.  Το πρώτο βήμα για τη μείωση του stress είναι η αναγνώριση του τι ακριβώς βιώνουμε.ο καθένας.
• Την αναγνώριση της απόκρισης στο stress. Το κάθε άτομο αντιδρά διαφορετικά στο stress. Aν κάποιος έχει την τάση να αντιδρά με θυμό στις στρεσσογόνες καταστάσεις, είναι πιθανό να ωφεληθεί με δραστηριότητες χαλάρωσης.  Αν αντίθετα κάποιος παγώνει συναισθηματικά είναι πιο πιθανό να ωφεληθεί από καταστάσεις που ευνοούν τη δραστηριότητα.
• Την ανακάλυψη των τεχνικών που δουλεύουν καλύτερα. Ο καλύτερος τρόπος για να μειωθεί το stress περιλαμβάνει την εμπλοκή μιας ή περισσότερων αισθήσεων, (όραση, ακοή, όσφρηση, γεύση, αφή). Το κάθε άτομο αντιδρά διαφορετικά στο προσλαμβανόμενα ερεθίσματα, οπότε θα πρέπει ο καθένας ξεχωριστά να ανακαλύψει τι είναι αυτό που τον ηρεμεί ή τον ενεργοποιεί αντίστοιχα.

Δεύτερη δεξιότητα: Συναισθηματική επίγνωση.
Αναφέρεται στην ικανότητα της σύνδεσης με τα συναισθήματα, ιδιαίτερα με τα ισχυρά όπως ο θυμός, η θλίψη, ο φόβος, η χαρά. Οι δυσκολίες στη συναισθηματική σύνδεση είναι συχνά αποτέλεσμα πρώιμων παιδικών εμπειριών σε περιβάλλοντα που επέβαλαν την καταπίεση των συναισθημάτων. Και παρότι μπορούμε να στρεβλώσουμε, να κρύψουμε ή ακόμη και να θάψουμε τα συναισθήματα μας, σε καμιά περίπτωση δεν μπορούμε να τα εξαφανίσουμε.
Τρίτη δεξιότητα: Μη λεκτική επικοινωνία.
Το να επικοινωνεί κάποιος αποτελεσματικά απαιτεί περισσότερα από την καλή χρήση της γλώσσας. Είναι εξάλλου γνωστό ότι πολλές φορές δεν έχει τόση σημασία το τι λέει κανείς αλλά το πώς το λέει. Έτσι τα μη λεκτικά κομμάτια της επικοινωνίας (εκφράσεις του προσώπου, στάσεις του σώματος, κινήσεις των χεριών κλπ) είναι εξίσου αν όχι πιο σημαντικά από τα λεκτικά. Ακόμη κι όταν κάποιος δεν μιλάει, συνεχίζει να επικοινωνεί μη λεκτικά. Μια καλή τεχνική περιλαμβάνει την ερώτηση στον εαυτό “ Αυτά που λέω ανταποκρίνονται σε αυτά που αισθάνομαι”.
Τεχνικές καλής επικοινωνίας

• Εστιάστε στο πρόσωπο του συνομιλητή σας.
• Αν σκέφτεστε τι θα απαντήσετε στη συνέχεια ή αν το μυαλό σας τρέχει αλλού, είναι σίγουρο πως θα χάσετε το πολύ σημαντικό κομμάτι της εξωλεκτικής επικοινωνίας.
• Κρατήστε οπτική επαφή.
• Η οπτική επαφή επικοινωνεί ενδιαφέρον και διατηρεί την ροή της συζήτησης.
• Δώστε σημασία στις εκφράσεις του προσώπου, τις κινήσεις των χεριών και τη στάση του σώματος του ομιλητή σας, την επαφή, τον τόνο της φωνής.

Τέταρτη δεξιότητα: Χρησιμοποιήστε το χιούμορ και το παιχνίδι για να αντιμετωπίσετε τις προκλήσεις.
Το χιούμορ, το γέλιο και το παιχνίδι αποτελούν φυσικά αντίδοτα, στις δυσκολίες της ζωής. Το αυθεντικό γέλιο μειώνει το stress, ανεβάζει τη διάθεση και το νευρικό σύστημα σε ισορροπία. Η επικοινωνία μέσα απ’ το παιχνίδι διευρύνει την ΕΙ και προάγει:
Την αναπλαισίωση (refrmaming) των δύσκολων και απογοητευτικών καταστάσεων, επιτρέποντας τη θέαση καινούργιων οπτικών μέσω της νοητικής ευελιξίας (reflexibility).
Η αναπλαισίωση είναι μια απλή και εξαιρετικά δυνατή θεραπευτική τεχνική που ξεκίνησε από τη συστημική θεραπεία αλλά πλέον αποτελεί κοινό κτήμα της Ψυχολογικής επιστήμης. Κατά βάση στηρίζεται στη φαινομενολογική προσέγγιση η οποία πρεσβεύει πως δεν υπάρχει μια και μοναδική αντικειμενική πραγματικότητα, αλλά ότι υπάρχουν πολλές και διαφορετικές υποκειμενικές εμπειρίες οι οποίες αντιστοιχούν σε διαφορετικές θεάσεις του ίδιου πράγματος. Αυτό που έχει επομένως σημασία είναι η εμπειρία του ατόμου και η σημασία την οποία αποδίδει σε αυτήν. Διαφορετικές οπτικές παράγουν διαφορετικές σημασίες αλλά και διαφορετικά συναισθήματα που δίνουν νόημα στην εμπειρία. Η έννοια της ευελιξίας έρχεται σε συνέχεια της αναπλαισίωσης και αφορά τη δυνατότητα του ατόμου να είναι ανοιχτό στην εμπειρία και τη θέαση διαφορετικών οπτικών σε σχέση με τις εξωτερικές και εσωτερικές εμπειρίες του.
Ακόμη το χιούμορ και το παιχνίδι βοηθάει στην απάλυνση των διαφορών, την αποδραματοποίηση των καταστάσεων και την έκφραση, την ταχεία εναλλαγή φάσεων ενεργοποίησης – χαλάρωσης, τη συνεργασία, την αύξηση της δημιουργικότητας με την απελευθέρωση του ατόμου από τετριμμένα και ανελαστικά μοτίβα σκέψης.
Πέμπτη δεξιότητα: Επιλύστε τις διαφορές με γόνιμο τρόπο.
Οι διαφωνίες και οι συγκρούσεις είναι αναπόσπαστο κομμάτι των ανθρώπινων σχέσεων. Η διαρκής και πολλές φορές μάταια προσπάθεια αποφυγής των διαφωνιών, οδηγεί συχνά σε μεγαλύτερα προβλήματα γιατί συσσωρεύει θυμό που καθίσταται με την πάροδο του χρόνου δύσκολα διαχειρίσιμος.
Η ορθή διαχείριση των συγκρούσεων περιλαμβάνει τις κάτωθι συμβουλές:

• Μείνετε εστιασμένοι στο παρόν. Όταν δε είστε υπέρμετρα “κολλημένοι” με τις παλιές ιστορίες μπορεί να αντιληφθείτε την πραγματικότητα της παρούσας κατάστασης ως ευκαιρία να διαχειριστείτε τα αρνητικά σας συναισθήματα σε σχέση με την σύγκρουση.
• Επιλέξτε τις συγκρούσεις. Οι συγκρούσεις απαιτούν χρόνο και ενέργεια. Σκεφτείτε για ποια πράγματα αξίζει να συγκρουστείτε και για ποια όχι.
• Σταματήστε τη σύγκρουση που δεν επιλύεται. Χρειάζονται δυο για να διατηρηθεί μια σύγκρουση. Μπορείτε πάντα να επιλέξετε να σταματήσετε τη σύγκρουση αν κρίνετε ότι είναι πλέον άγονη ή χωρίς νόημα.
• Συγχωρέστε. Για να επιλυθούν κάποιες συγκρούσεις θα πρέπει να εγκαταλείψετε τα αισθήματα τιμωρίας και εκδίκησης (Segal and Smith, 2013).

by Κωνσταντίνος Μπλέτσος

Διαχείριση της απώλειας

27 Οκτωβρίου 2015Θέματα ψυχολογίας,Εκπαιδευτικό υλικό,ΆρθραΑπώλεια,Θάνατος

https://prezi.com/embed/4fhgpnaisyfj/?bgcolor=ffffff&lock_to_path=0&autoplay=0&autohide_ctrls=0&landing_data=bHVZZmNaNDBIWnNjdEVENDRhZDFNZGNIUE43MHdLNWpsdFJLb2ZHanI5aEJvUk5LbWl4U0NxaysySEdyQ1pvOWxnPT0&landing_sign=dloTgz_ahfRXMb03nZiNtP_gfvH6A0l6FZ104aAk6MM
 

Για την βιβλιογραφία τους Σεμιναρίου ακολουθήστε την υπερσύνδεση

by Κωνσταντίνος Μπλέτσος

Η σεξουαλική κακοποίηση στην παιδική ηλικία

9 Οκτωβρίου 2015Παιδί και έφηβος,Θέματα ψυχολογίας,Εφηβεία,Εκπαιδευτικό υλικόΆρθρα,ψυχολογία,Σεξουαλική κακοποίηση

Η σεξουαλική κακοποίηση προκαλεί ένα πλήθος αρνητικών επιπτώσεων στα παιδιά. Τραυματίζει ανεξίτηλα το σώμα και την ψυχή τους και αφήνει ουλές ανθεκτικές στο χρόνο και την θεραπεία.
Ιδιαίτερα η σεξουαλική κακοποίηση που γίνεται εντός της οικογένειας επιφέρει τις μέγιστες αρνητικές επιπτώσεις, στο βαθμό που εκτός των άλλων υπονομεύει με καταστροφικό τρόπο την αίσθηση ασφάλειας και την εμπιστοσύνη, βασικά χαρακτηριστικά  των υγιών σχέσεων.
Το παιδί για να αντιμετωπίσει το πόνο και την σύγχυση κατασκευάζει  γνωστικά σχήματα που περιγράφουν τον εαυτό με τα πιο μελανά χρώματα της απαξίωσης, της αυτομομφής, της ντροπής και του θυμού.

Ο μπαμπάς είναι καλός, για να μου κάνει αυτό που μου έκανε, εγώ φταίω
Δεν είμαι άξια να αγαπηθώ
Οι σχέσεις πονάνε
Αν εμπιστευτώ, θα με εκμεταλλευτούν

Τα σχήματα αυτά, απότοκα της διπολικής παιδικής σκέψης αλλά και  της ανάγκης για επιβίωση σε ένα δυσμενές περιβάλλον, σταθεροποιούνται καθώς  ακολουθούν την πορεία προς την ενήλικη  ζωή.
Όλα τα είδη των σχέσεων (φιλικές, ερωτικές, επαγγελματικές) συνωστίζονται  μέσα σε αυτό το στενό- κενό συναισθημάτων-  καλούπι.  Διάχυτος  ερωτισμός, σαγήνη, χειριστικές μανούβρες, δραματοποίηση, απαξίωση και εξιδανίκευση,  όλα στην υπηρεσία της μιας και μοναδικής  ανάγκης .

Να επιβεβαιωθούν τα βασικά σχήματα της αναξιότητας του εαυτού.

Το σχετίζεσθαι με τους άλλους δεν είναι στην περίπτωση αυτή  ζήτημα επιλογής.  Από ένα πλήθος ενδεχόμενων επιλογών το παιδί θα επιλέξει να  συνδεθεί με τον τρόπο που έμαθε στο κακοποιητικό περιβάλλον που μεγάλωσε. Πείθει τον αυτό του ότι είναι ανάξιο, διαβολικό, ότι έχει ένα σκοτεινό και πανούργο κομμάτι που ζει για να τιμωρεί. Είναι πλέον σίγουρο  ότι ήρθε στην ζωή για να καταστρέφει και να καταστρέφεται. Σύντονα με τα παραπάνω  η συμπεριφορά θα ρυθμιστεί  κατάλληλα ώστε,  δίκην αυτοεκπληρούμενης προφητείας, να προκαλέσει αργά ή γρήγορα το μέγιστο φόβο. Τη μοναξιά και την  εγκατάλειψη.

Με τον τρόπο αυτό, ο Άλλος δεν προσκαλείται στη ζωή του παιδιού και αργότερα της ενήλικης γυναίκας,  ως σύντροφος, φίλος  ή συνεργάτης, αλλά ως θεατής στο δράμα της κατακερματισμένης ύπαρξης.

Δεν γίνεται αρωγός και συνοδοιπόρος στη ζωή αλλά κυματοθραύστης συναισθημάτων, αντικείμενο φθόνου, πόθου, λατρείας, μίσους, εξιδανίκευσης  και απαξίωσης.

Όπως ακριβώς υπήρξε κάποτε και το πρωταρχικό αντικείμενο

Και οι σχέσεις  αντιμετωπίζονται με όρους αντοχής και απόστασης. Πόσο θα αντέξεις δίπλα μου;  Αν είσαι κοντά μου πονάω και αν φύγεις μακριά φοβάμαι! Ως αποτέλεσμα ο βαθύς υπαρξιακός πόνος της πρωταρχικής απόρριψης συνεχώς πυροδοτείται από την αδυναμία για σχέσεις με συναισθηματικό δέσιμο και ουσία. Στον βαθύ πόνο της κακοποίησης προστίθεται και ο καθημερινός πόνος της ανυπαρξίας νοήματος.
Και αρκεί μια σταγόνα, ένα μεγάλο ή μικρό από τα καθημερινά για να ξεχειλίσει το ποτήρι.
Τότε ο πόνος γίνεται αφόρητος καθώς ξεσπάει με βία απέναντι στον – ανάξιο- εαυτό.  Αυτοτραυματισμοί, ριψοκίνδυνες συμπεριφορές, απόπειρες.  Κι ο θάνατος ακόμη  δεν φαντάζει τόσο αποκρουστικός,  όχι τουλάχιστον περισσότερο από μια αβίωτη ζωή.
Η Θεραπεία σε αυτή την φάση, δεν είναι θεραπεία με το λόγο. Είναι περισσότερο θεραπεία με την παρουσία.

Είμαι εδώ για εσένα και είμαι ικανός να αντέξω τον δικό σου πόνο σου και τον δικό μου  φόβο της ευθύνης.

Δεν σε κρίνω.
Πίσω από όσα κάνεις ( που βάσει των συνθηκών είναι κατανοητά) υπάρχει η τραυματισμένη  ψυχή  που χρειάζεται φροντίδα.
Τα λόγια – και οι τεχνικές- μπορούν να περιμένουν….
 

by Κωνσταντίνος Μπλέτσος

Εφηβεία και εξαρτήσεις

6 Οκτωβρίου 2015Παιδί και έφηβος,Θέματα ψυχολογίας,ΕξαρτήσειςΆρθρα,Ναρκωτικά

Από την αυγή της ιστορίας του ο άνθρωπος πειραματίστηκε δοκιμάζοντας και χρησιμοποιώντας ουσίες που μεταβάλλουν την ψυχοσυναισθηματική και συνειδησιακή του κατάσταση.  Από ιστορική άποψη, η χρήση αυτών των ουσιών είχε χαρακτήρα θεραπευτικό και θρησκευτικό, κυρίως επειδή οι μεθυστικές και ευφραντικές ιδιότητές τους αλλά και η σπανιότητά τους δεν επέτρεπαν την ευρεία χρήση τους. Σε οργανωμένες ομαδικές διαδικασίες, οι οποίες για θρησκευτικούς  και σπανιότερα για θεραπευτικούς λόγους προσελάμβαναν τελετουργικό χαρακτήρα, η χρήση ψυχοδραστικών ουσιών ήταν προϋπόθεση της ομαλής εκδίπλωσης και της τελικής έκβασης της τελετής. Οι πιο περιθωριακές βοτανομαγικές τελετές είχαν και αυτές ομαδικό χαρακτήρα, αλλά πολύ κλειστό, πολύ αυστηρά οργανωμένο.

Με λίγα λόγια, η χρήση ψυχοδραστικών ουσιών βρισκόταν κάτω από ισχυρό κοινωνικό έλεγχο και σχεδόν πάντοτε είχε ομαδικό και επίσημο χαρακτήρα. Το οινόπνευμα έπαιζε σημαντικό ρόλο στις κοινωνικές συναθροίσεις και σε ορισμένες από αυτές (γάμο, γέννηση, θρησκευτικά γεγονότα, θάνατος) αποκτούσε και συμβολικό χαρακτήρα. Η σύνδεση του με την κουλτούρα, με θρησκευτικές τελετουργίες και γιορτές, το γεγονός ότι αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο της καθημερινής κοινωνικής ζωής και συμβάλλει στη χαλάρωση και στη δημιουργία ευχάριστης ατμόσφαιρας, το καθιστά προσιτό για ευρύτατη χρήση, εδώ και χιλιετίες (Αγγελόπουλος, 2009).

Από την άλλη μεριά η χρήση (και η απαγόρευση)  αυτών των ουσιών ήταν- και σε μεγάλο  βαθμό παραμένει- αποτέλεσμα  πολιτισμικών και θρησκευτικών  παραγόντων (για παράδειγμα η απαγόρευση του αλκοόλ στον μουσουλμανικό κόσμο και η κατά τόπους  «επιτρεπτή»  χρήση όποιου και κάνναβης)
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι  ψυχοδραστικές ουσίες βλάπτουν τη φυσική και την ψυχική υγεία και είναι βέβαιο ότι η λήψη τους οδηγεί σε εθισμό και εξάρτηση. Η υπεύθυνη συμπεριφορά, οι ικανότητες και η  θέληση βλάπτονται σε μεγάλο βαθμό από τη χρήση τέτοιων ουσιών και σταδιακά εγκαθίσταται μια κατάσταση με χαρακτηριστικά τη στοιχεία την αδράνεια, την απάθεια, την αυτοεγκατάλειψη και την απώλεια ενδιαφέροντος  για την επίτευξη στόχων. Το άτομο γίνεται αμυντικό, βίαιο ή παθητικό, με αποτέλεσμα να μη μπορεί να συμμετάσχει σε οικογενειακές, επαγγελματικές και κοινωνικές δραστηριότητες, η απόδοση στην εργασία ή η επίδοση στο σχολείο μειώνονται δραματικά (Αγγελόπουλος, 2009, σ. 588-589).

Οι διαταραχές που συνδέονται με τη χρήση ουσιών προκαλούν έκπτωση σε πολλές πτυχές της λειτουργικότητας και αποτελούν διαδεδομένο πρόβλημα, δημόσιας υγείας. Το 37% του πληθυσμού των ΗΠΑ έχουν λάβει μία απαγορευμένη ουσία τουλάχιστον μία φορά στη ζωή τους, ενώ ένα μεγάλο ποσοστό των ασθενών με διαταραχές χρήσης ουσιών εμφανίζουν συννοσηρή ψυχιατρική πάθηση. Τα σύνδρομα που προκαλούν οι  ουσίες μπορούν να μιμηθούν όλες τις ψυχιατρικές διαταραχές,  των οποίων τις μείζονες διαταραχές της διάθεσης, τις ψυχωτικές και αγχώδεις διαταραχές.

Η κατάχρηση ουσιών συχνά συνδέεται με διαταραχές προσωπικότητας (π.χ. αντικοινωνική, μεθοριακή και ναρκισσιστική). Οι καταθλιπτικοί, οι αγχώδεις και οι ψυχωτικοί ασθενείς μπορεί να λαμβάνουν ως αυτό-θεραπεία συνταγογραφούμενες ή μη συνταγογραφούμενες ουσίες. Κατά την εκτίμηση της κατάθλιψης, του άγχους και των ψυχώσεων θα πρέπει πάντα να ελέγχεται τυχόν χρήση ουσιών. Όταν μια ψυχιατρική διαταραχή δεν ανταποκρίνεται στη συνήθη αγωγή, συχνά συνυπάρχει χρήση ουσιών. Η κατάχρηση ουσιών είναι συχνά δύσκολο να ανιχνευθεί, να εκτιμηθεί και να κατηγοριοποιηθεί. Οι ασθενείς που κάνουν κατάχρηση ουσιών σχεδόν πάντοτε υποεκτιμούν την ποσότητα της  ουσίας που λαμβάνουν, ενώ συχνά καταφεύγουν στο μηχανισμό της  άρνησης, είναι συχνά χειριστικοί και φοβούνται τις συνέπειες (κοινωνικές και νομικές) της αποδοχής του προβλήματος τους (Kaplan and Sadock, 2000).

Χαρακτηριστικά του εθισμού

Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του εθισμού στις ουσίες περιλαμβάνουν:

Ανοχή (tolerance) σε ένα φάρμακο είναι η ελάττωση της αρχικής φαρμακολογικής ενέργειας μετά από παρατεταμένη λήψη του. Για να δράσει κατά τον ίδιο τρόπο, απαιτείται αύξηση της δοσολογίας του. Η ανοχή είναι συνδεδεμένη στενά με το φαινόμενο της σωματικής εξάρτησης προς το οποίο εξελίσσεται.

Η εξάρτηση είναι κατάσταση παροδικής, περιοδικής ή παρατεταμένης στον χρόνο τοξίκωσης, αποτέλεσμα επανειλημμένης λήψης της ουσίας. Χαρακτηρίζεται από έντονη επιθυμία ή ανάγκη (που βιώνεται ως καταναγκασμός) συνέχισης της λήψης της ουσίας, επιδίωξη απόκτησης της με κάθε τρόπο, προσανατολισμό όλης της συμπεριφοράς προς τρόπους αναζήτησής της, εμφάνιση ψυχικών ή και σωματικών συμπτωμάτων όταν η στέρηση της ουσίας διαρκεί περισσότερο από κάποιο χρονικό διάστημα. Η εξάρτηση μπορεί να αφορά σε μία ουσία ή σε ομάδα ουσιών.

Η ύπαρξη ψυχοπαθολογίας συμβάλλει στη ροπή για χρήση ουσιών και  για εξάρτηση από αυτές, αλλά και η ίδια η χρήση ουσιών αυξάνει κατά πολύ την πιθανότητα ανάπτυξης ψυχιατρικής συμπτωματολογίας (Friedman et al 1987). Η εξάρτηση διακρίνεται στη σωματική και στην ψυχική. Σωματική εξάρτηση εμφανίζεται όταν το άτομο έχει αναπτύξει ανοχή σε ουσία που ελήφθη επανειλημμένως και εκδηλώνεται με σωματικά συμπτώματα ύστερα από κάποιο χρονικό διάστημα όταν αυτή εξέρχεται του οργανισμού.  

Ψυχική εξάρτηση είναι η λαχτάρα απόκτησης (craving) ή ο καταναγκασμός που οδηγεί το άτομο στην αναζήτηση και λήψη της ουσίας, ώστε να προκληθεί μια ευχάριστη κατάσταση ή να εμποδιστεί η εμφάνιση μιας δυσάρεστης. Έχει προταθεί και ο όρος κοινωνική εξάρτηση, η οποία διακρίνεται από τη σωματική και την ψυχική κατά το ότι στη δραστηριότητα της λήψης ουσιών περιλαμβάνεται και η εμπλοκή σε δίκτυα άλλων χρηστών μαζί με το στυλ της ζωής που τα επενδύει, τα οποία είναι δυνατόν καθαυτά να προκαλέσουν εξάρτηση ανεξαρτήτως των συγκεκριμένων ουσιών. Η κατάσταση στέρησης περιλαμβάνει σωματικά ή/και ψυχικά συμπτώματα, που ποικίλλουν ανάλογα με τη χρησιμοποιούμενη ουσία. Το σύνολο των σωματικών συμπτωμάτων διά των οποίων εκδηλώνεται αποτελεί το σύνδρομο στέρησης (Αγγελόπουλος, 2009, σ. 601).

Κριτήρια της εθιστικής συμπεριφοράς

 
Ο Griffiths (2000)[1] προσδιόρισε τα κριτήρια που είναι απαραίτητα για το χαρακτηρισμό μιας συμπεριφοράς ως εθιστικής:

• Η προβολή εμφανίζεται όταν ένας εθιστικός παράγοντας καθίσταται η σημαντικότερη δραστηριότητα στη ζωή ενός ανθρώπου, προκαλώντας του μια ανησυχία σχετικά με τη δραστηριότητα.
• Η τροποποίηση της διάθεσης αναφέρεται στην ευφορία και στον ενθουσιασμό που προκαλείται από την έκλυση ντοπαμίνης κατά την ενασχόληση με τον εθιστικό παράγοντα.
• Η ανοχή είναι η κατάσταση κατά την οποία απαιτείται αυξημένη χρήση της ουσίας προκειμένου το άτομο να επιτύχει την αλλαγή της διάθεσής του.
• H απόσυρση είναι το δυσάρεστο συναίσθημα που προκαλείται όταν διακόπτεται ή μειώνεται η χρήση της ουσίας.
• Η σύγκρουση είναι ένα κοινό συναίσθημα που συνδέεται με τους εθισμούς η οποία συνοδεύεται από καταθλιπτική διάθεση και ενοχή μετά από  την χρήση.
• Το κριτήριο της προόδου, σύμφωνα με το οποίο ένα άτομο ξεκινά από ηπιότερους εθιστικούς παράγοντες και καταλήγει σε ισχυρότερους.
• Το κριτήριο της άρνησης, σύμφωνα με το οποίο  η άρνηση ενός προβλήματος αποτελεί ένα μηχανισμό άμυνας για τη διατήρηση του αυτοελέγχου και τη σταθερότητα του ατόμου, παρά το γεγονός ότι αντικειμενικά το πρόβλημα εξακολουθεί να υφίσταται.
• Οι συνέπειες και η συνεχής χρήση παρά τις συνέπειες αντιπροσωπεύουν ένα τελικό κριτήριο εθισμού.

Οι Παράγοντες πυροδότησης είναι αντικείμενα ή καταστάσεις του παρελθόντος που πυροδοτούν εθιστικές συμπεριφορές (triggers). Οι παράγοντες πυροδότησης μπορεί να είναι άνθρωποι, μέρη, δραστηριότητες ή φαγητά. Ένα μπαρ για παράδειγμα πυροδοτεί την χρήση αλκοόλ, το ίδιο μια τράπουλα την χαρτοπαιξία. Παράγοντες πυροδότησης μπορεί ακόμη να είναι:

Οι αρνητικές σκέψεις και τα αρνητικά συναισθήματα καθώς και άσχημες συνθήκες ζωής (προβλήματα στο γάμο-ανεργία-οικονομικά προβλήματα). Υπάρχει θετική συσχέτιση μεταξύ χαμηλής αυτοεκτίμησης και εθισμών (Fanning & O’Neill, 1996).

Ο Peele (1991) εξήγησε την ψυχολογική σύνδεση με τον εθισμό, ως  κάτι που "σας δίνει συναισθηματική  και αισθησιακή  ευχαρίστηση  που δεν είστε σε θέση να πάρετε με άλλους τρόπους». Μπορεί να εμποδίσει την αίσθηση του πόνου, την αβεβαιότητα, ή την δυσφορία. Μπορεί να δημιουργήσει διασπαστικές αισθήσεις που εστιάζουν και απορροφούν την προσοχή. Μπορεί να επιτρέψει σε ένα πρόσωπο να ξεχνά  ή να αισθάνεται «εντάξει» για κάποια ανυπέρβλητα προβλήματα. Μπορεί να παρέχει μια τεχνητή, προσωρινή αίσθηση ασφάλειας ή ηρεμίας, αυτοεκτίμησης ή επίτευξης, εξουσίας και ελέγχου, οικειότητας και αίσθησης του ανήκειν. Τα κυρίαρχα συναισθήματα σε μια τέτοια κατάσταση είναι:

• Η Έξαψη
• Η Χαρά
• Η Ευφορία

Τα παραπάνω  θετικά συναισθήματα λειτουργούν ως ενισχυτές (reinforces)  της εθιστικής συμπεριφοράς και όσο μια συμπεριφορά ανταμείβεται τόσο πιο πιθανό είναι να επαναληφθεί.

Ένα κοινό γνωστικό σχήμα των εξαρτημένων ατόμων είναι η ανησυχία και ο καταστροφολογικός τρόπος σκέψης. Η Young (1996)[2] θεωρεί ότι η καταστροφολογία είναι ένας γνωστικός μηχανισμός άμυνας ώστε το άτομο να αποφεύγει πραγματικά ή προσλαμβανόμενα προβλήματα (πχ αν ζητήσω μια αύξηση για την εξαιρετική απόδοση που έχω στη δουλεία μου θα προκαλέσω την οργή του αφεντικού και θα απολυθώ). Οι δυσπροσαρμοστικές συμπεριφορές όπως η χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοαξία  (συστατικά μεταξύ άλλων της κατάθλιψης) λειτουργούν ως παράγοντες πυροδότησης του εθισμού. Η θεωρία της Υoung (1997) προβλέπει πως οι άνθρωποι με ψυχολογικές διαταραχές είναι πιθανά οι πλέον ευάλωτοι στις εθιστικές συμπεριφορές, ακριβώς για να ανταπεξέλθουν στις συναισθηματικές τους δυσκολίες.

Ένα άτομο είναι επιρρεπές  σε  κάποιο εθισμό όταν:

• Αισθάνεται μειωμένη ικανοποίηση από τη ζωή του.
• Απουσιάζει η οικειότητα και οι στενοί δεσμοί με άλλους ανθρώπους.
• Εμφανίζει μειωμένη αυτοπεποίθηση.
• Έχει χάσει την ελπίδα του (Peele, 1991).
• Με αυτό τον τρόπο, τα άτομα που δεν είναι ικανοποιημένα ή είναι δυσαρεστημένα από ένα συγκεκριμένο τομέα  ή πολλαπλούς τομείς της ζωής τους έχουν αυξημένη πιθανότητα να αναπτύξουν εθισμό  επειδή δεν αντιλαμβάνονται ένας διαφορετικό τρόπο αντιμετώπισης των προβλημάτων. Για παράδειγμα, αντί να κάνουν θετικές επιλογές αναζητώντας την εκπλήρωση,  οι αλκοολικοί συνήθως αναζητούν το  ποτό που εξασθενίζει τον πόνο, αποφεύγει το πρόβλημα και τους κρατά σε ένα status quo. Ωστόσο, καθώς καθίστανται νηφάλιοι  συνειδητοποιούν ότι οι δυσκολίες τους δεν έχουν αλλάξει,  τίποτα δεν έχει μεταβληθεί  με την κατανάλωση αλκοόλ, αλλά φαίνεται πιο εύκολο να πίνουν από το να αντιμετωπίζουν προβλήματα (Young, 2009).

Αιτιοπαθογένεια της χρήσης

 
Σύμφωνα με τον  Λιάππα  (1992)[3], οποιαδήποτε προσπάθεια ερμηνείας του φαινομένου της ουσιοεξάρτησης πρέπει να είναι πολυπαραγοντική και να συμπεριλαμβάνει δεδομένα από ποικίλους τομείς. Έχουν αναπτυχθεί διάφορες θεωρίες για να εξηγήσουν το φαινόμενο του εθισμού , καμία δεν έχει κατορθώσει να εξηγήσει πλήρως την πολυπλοκότητα και τις αλληλεπιδράσεις των στοιχείων που συντελούν στη διαμόρφωση του. Παρακάτω αναφέρονται οι σημαντικότεροι παράγοντες της αιτιοπαθογένειας του εθισμού.

Η ντοπαμινεργική θεωρία της εξάρτησης βασίζεται σε ενδείξεις από τη δραστηριότητα του ντοπαμινεργικού συστήματος. Η ντοπαμίνη είναι νευρομεταβιβαστής που συνδέεται με τη δημιουργία ευχάριστων συναισθημάτων και συμμετέχει σε διαδικασίες μάθησης και μνήμης. Κάθε ευφοριογόνο ερέθισμα αυξάνει τον ρυθμό λειτουργίας των ντοπαμινεργικών νευρώνων αυτού του συστήματος, το οποίο δραστηριοποιείται κάθε φορά που το αποτέλεσμα μιας ενέργειας είναι καλύτερο από το αναμενόμενο, ενώ αναστέλλεται όταν το αποτέλεσμα είναι χειρότερο από το προσδοκώμενο, ενεργοποιείται από παράγοντες όπως π.χ. η προσδοκία ικανοποίησης (επιτυχία επίλυσης προβλήματος, συνάντηση με προσφιλές πρόσωπο κ.λπ.), αλλά και από πολλές εξαρτησιογόνες ουσίες. Τα ερεθίσματα που προκαλούν αύξηση της ντοπαμίνης κάνουν το σύστημα ανταμοιβής να ωθεί τον οργανισμό σε αναζήτηση ευφοριογόνων ερεθισμάτων. (Αγγελόπουλος, 2009, σ. 605).

Υπάρχουν ενδείξεις ότι τα εξαρτημένα από ουσίες άτομα δεν τις διαλέγουν στην τύχη, αλλά επειδή αυτές οι ουσίες τούς ανακουφίζουν από συγκεκριμένες επώδυνες ψυχοπαθολογι­κές καταστάσεις.  Σύμφωνα με την υπόθεση της αυτοφαρμακοθεραπείας (Khantzian 1985), όπως αναφέρει ο Αγγελόπουλος (2009), οι τοξικομανείς είναι προδιατεθειμένοι στην εξάρτηση επειδή υποφέρουν από επώδυνες συναισθηματικές καταστάσεις. Η επιλογή της ουσίας είναι αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης μεταξύ της ψυχοφαρμακολογικής δράσης της ουσίας και των κυριαρχικών επώδυνων συ­ναισθημάτων με τα οποία ο χρήστης παλεύει. Οι χρήστες οπιοειδών τα χρειάζονται επειδή καταστέλλουν τα αποδιοργανωτικά και απειλητικά συναισθήματα της οργής και της επιθε­τικότητας. Οι χρήστες κοκαΐνης την επιλέγουν για την ικανότητά της να ανακουφίζει τη δυ­σφορία που συνδέεται με την κατάθλιψη και να αμβλύνει τη δυσκολία των διαπροσωπικών συναλλαγών (οπ,σ.605).

Ο Μαρσέλος (1989) χαρακτηρίζει το φαινόμενο της τοξικομανίας ως «φαρμακευτική φυγή», ως απουσία προσωρινή (ύπνος) ή μόνιμη (θάνατος) μέσα από μια σειρά ριψοκίνδυνων συμπεριφορών. Η χρήση ναρκωτικών δημιουργεί αφενός τις συνθήκες της απουσίας και αφετέρου τις προϋποθέσεις για τη μετάπτωσή της από προσωρινή σε μόνιμη με τρόπο ανώδυνο και ανεπαίσθητο μέσα στον ονειρικό χώρο της ίδιας της απουσίας.

Νεαροί χρήστες είναι συνήθως συναισθηματικός ανώριμα, ασταθή και ανεπαρκή άτομα και κρατούν μια επικριτική στάση απέναντι στους άλλους και κυρίως σε ό,τι έχει σχέση με τους θεσμούς και την εξουσία. Ίσως αποτυγχάνουν στην επίτευξη των στόχων τους ή ίσως έχουν πολύ χαμηλές φιλοδοξίες. Πολλοί δεν μπο­ρούν να αποφασίσουν τι θα κάνουν στη ζωή τους. Έχουν κακές επιδόσεις στο σχολείο με πολλές απουσίες. Τι οδηγεί αυτούς τους νέους σε επικίνδυνες συμπεριφορές; Η σύγκρουση με τον πατέρα, και ό,τι αυτός συμβολίζει, είναι παγκόσμιο και διαχρονικό φαινόμενο και πυροδοτεί πάντοτε τις δυνάμεις της αντιεξουσίας. Ορισμένες ριψοκίνδυνες συμπεριφορές των νεαρών ατόμων επαναλαμβάνονται σε όλες τις χώρες και σε όλες τις εποχές, δηλαδή έχουν και αυτές οικουμενικό και διαχρονικό χαρακτήρα (Αγγελόπουλος, 2009, σ. 606).

Το οικογενειακό περιβάλλον αποτελεί σημαντικό παράγοντα κινδύνου για πειραματισμό με απαγορευμένες ουσίες. Το μεγαλύτερο ποσοστό των χρηστών ουσιών προέρχεται από διαταραγμένες οικογένειες. Χωρισμός των γονέων, γονέϊκή υπεραυταρχικότητα, εργασιακή απασχόληση και των δύο γονέων είναι παράγοντες που συμβάλλουν στην ανάπτυξη συμπεριφορών που οδηγούν στα ναρκωτικά. Τα κύρια χαρακτηριστικά της οικογένειας του τοξικομανούς (Μάτσα 1997) είναι: μικρότερη συνοχή και μεγαλύτερη σύγκρουση μεταξύ των μελών, λιγότερα ενδιαφέροντα, μικρότερη συμμετοχή σε πολιτιστικές και πνευματικές δραστηριότητες, μεγαλύτερος αριθμός στρεσογόνων καταστάσεων και θανάτων, συχνότερες ψυχοπαθολογικές καταστάσεις. Η ιεραρχία μέσα στην οικογένεια έχει ανατραπεί. Οι γονείς αρνούνται επί χρόνια, παρά τις σχετικές ενδείξεις, να δεχθούν την τοξικομανία του παιδιού τους (οικογενειακή τύφλωση). Στο σπίτι, η επικοινωνία μεταξύ των μελών, κυρίως μεταξύ των γονέων, μπορεί να έχει πλήρως καταρρεύσει. Συχνά υπάρχει ιστορικό ψυχικής νόσου ή διαταραχής της προσωπικότητας μέλους ή μελών στην οικογένεια του τοξικομανούς (οπ, σ.607).
 

Η κρίση ταυτότητας στην εφηβεία

 
Ο Erik Erikson[4] ως ψυχαναλυτής και μαθητής του Freud επηρεάστηκε από τη θεωρία του. Υιοθέτησε τη σημασία που απέδιδε ο Freud στη νηπιακή ηλικία καθώς και την ύπαρξη των τριών βασικών στοι­χείων της ψυχικής δομής (Εγώ, Υπερεγώ και Εκείνο) και την ύπαρξη ασυνείδητων ενορμήσεων. Συμ­φωνούσε με τον Freud και ως προς τη σημαντικότητα της επίδρασης του φύλου στη διεργασία συ­γκρότησης ταυτότητας. Ωστόσο, σε αντίθεση με την ψυχαναλυπκή θεωρία, έθεσε την επίδραση της κοινωνίας ως βασικό στοιχείο στη θεωρία του. Κάθε αναπτυξιακό στάδιο παρέχει νέες δυνατότητες στο παιδί να βιώσει τον κόσμο και τις συναλλαγές του με αυτόν. Αυτές οι δυνατότητες διαμορφώ­νονται από τα πρόσωπα του περιβάλλοντος του, τα οποία διαμορφώνονται με τη σειρά τους από τον πολιτισμό και τους κοινωνικούς θεσμούς. Η σωματική ωρίμανση ορίζει το χρονοδιάγραμμα που κάθε στοιχείο προσωπικότητας ωριμάζει, αλλά ο πολιτισμός παρέχει τα ερμηνευτικά μοντέλα και τη μορφή των καταστάσεων μέσα στα οποία αυτά θα ωριμάσουν (Κόρπα, 2011).[5]

Ο Erikson υποστήριζε ότι το κύριο θέμα της ζωής είναι η αναζήτηση ταυτότητας. Η διαδικασία δια­φοροποίησης και διαμόρφωσης της ταυτότητας είναι διαρκής. Ενδεικτικό είναι ότι τα στάδια που ορί­ζει δεν σταματούν στην ενηλικίωση αλλά προχωρούν μέχρι την τρίτη ηλικία. Στη διαδρομή αυτή κάθε στάδιο τοποθετεί ένα ακόμα ακρογωνιαίο λίθο στο οικοδόμημα της ενήλικης προσωπικότητας.Ο Erikson πίστευε ότι καθώς μπαίνουν οι νέοι στην ενήλικη ζωή, πρέπει να εναρμονίσουν τις ενορμήσεις τους με τις επιταγές της κοινωνίας σε αυτό που αποκαλεί ταυτότητα, ώστε να βρίσκεται σε ισορροπία με τους ανθρώπους γύρω τους αλλά και με τον εαυτό τους. Για να σχηματίσει ταυτότητα ο ενήλικας ανακεφαλαιώνει όλες τις προηγούμενες αναπτυξιακές κρίσεις, έτσι ο έφηβος ανακτά ανθρώπους τους οποίους να αισθάνεται ως αξιόπιστους και αξιοθαύμαστους φίλους (Στάδιο Εμπιστοσύνης), επιλέγει μόνος του τι  θα κάνει και δεν υπακούει στους γονείς του (Στάδιο Αυτονομίας), κάνει μεγαλεπήβολα όνειρα τα οποία προσπαθεί να υλοποιήσει χωρίς να συμβιβάζεται (Στάδιο Πρωτοβουλίας) και παίρνει την ευθύνη για την ποιότητα του έργου του (Στάδιο Εργατικότητας). Όλα τα παραπάνω στάδια ενώνονται για δομηθεί η αίσθηση του ενήλικου εαυτού. Υιοθέτησε τη θέση του Piaget ότι ο έφηβος εξετάζει πώς κρίνει τους άλλους, πώς τον κρίνουν οι άλλοι, πώς κρίνει τον τρόπο που τον κρίνουν οι άλλοι και πόσο λαμβάνει υπόψη τους κοινωνικούς χαρακτηρισμούς του πολιτισμού. Ζώντας σε τέτοια σύγχυση οι έφηβοι, κατά τον Erikson, την αποδίδουν στους άλλους με αποτέλεσμα να γίνονται αντικοινωνικοί ή και αυτοκαταστροφικοί (Κόρπα, 2011).

Οι θεωρητικοί της ανθρώπινης ανάπτυξης  χαρακτήρισαν  τη σχηματοποίηση της  ταυτότητας, ως  το κύριο  έργο της εφηβείας, τουλάχιστον όσων αφορά τις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες (Erikson, 1968). Κατά την περίοδο αυτή της ζωής τους, τα άτομα αρχίζουν να επανεξετάσουν τις αντιλήψεις  για τον εαυτό, καθώς  γίνονται όλο και περισσότερο ενήμεροι της ευρύτερης κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένων των κοινωνικών  αξιών, των κανόνων  καθώς και των  προσδοκιών. Οι ψυχολόγοι έχουν αναδείξει  τη διαδικασία της  εξερεύνησης  (exploration ) ως  το βασικό  μηχανισμό διαμέσω του οποίου οι έφηβοι μπορούν να πειραματιστούν  σε διαφορετικές ταυτότητες  και να αξιολογήσουν  τον τρόπο με τον οποίο γίνονται αντιληπτές  από την κοινωνία (Moshman, 2005 ; Schwartz, 2001), όπως αναφέρεται από τον  Carrie  (2009).[6]

Ο Santrock (2005)  περιγράφει  το  συγκεκριμένο αναπτυξιακό  στάδιο  ως την εποχή που τα άτομα προσπαθούν να ανακαλύψουν « ποιοι είναι, τι είναι όλα αυτά, και πού πηγαίνουν στη ζωή». Ο Marcia (1980)[7] από την άλλη, αναφέρεται στην κρίση ταυτότητας, δεδομένου ότι αυτή η ηλικία,  είναι η ηλικία  της επιλογής και της αναζήτησης  των εναλλακτικών λύσεων για ένα άτομο.

Σε  αυτό το πλαίσιο της κρίσης ο έφηβος θα στραφεί στο κοινωνικό του δίκτυο για να αναζητήσει ασφάλεια και καθοδήγηση. Από την διαθεσιμότητα των σημαντικών άλλων προσδοκά να βρει τον καθρέφτη πάνω στον οποίο θα προβάρει την καινούργια του ταυτότητα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η εφηβική ηλικία είναι η εποχή που (σύμφωνα με την ψυχαναλυτική άποψη τουλάχιστον) εκκρεμή ζητήματα, τραύματα και συγκρούσεις της παιδικής ηλικίας, καταπιεσμένες ορμές και συμπλέγματα επανακάμπτουν δριμύτερα ελπίζοντας σε μια νέα διευθέτηση. Όλα τα σημαντικά ζητήματα του εφήβου (σχέσεις με τους γονείς, ερωτικές σχέσεις, σχέδια για το αύριο, φιλίες, ακαδημαϊκές επιδόσεις κλπ) επανερμηνεύονται και αναλύονται υπό το πρίσμα πλέον των  έντονων εσωτερικών αλλά και εξωτερικών (κοινωνικών-συμμορφωτικών) πιέσεων.

Ο έφηβος διευθετεί[8] (προσωρινά τουλάχιστο)  τις εκκρεμότητες της παιδικότητας για να αναλάβει τις ευθύνες της ενηλικίωσης. Και κάτι τέτοιο αποτελεί μια τεράστια αλλαγή η οποία δεν ορίζεται μόνο βιολογικά, αλλά πρωτίστως κοινωνικά, ψυχολογικά και συναισθηματικά.

Οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί αλλά ορισμένες φορές ακόμη και οι ειδικοί τονίζουν μονομερώς τα κόστη που πληρώνει ο χρήστης ναρκωτικών ουσιών. Είναι φυσικά πολύ σημαντική η αναγνώριση της καταστροφικής επίδρασης των ναρκωτικών στη ζωή των εφήβων. Αλλά δεν είναι η μόνη σημαντική παράμετρος. Ο εξαρτημένος έφηβος έχει  σημαντικά οφέλη από την χρήση. Η ανακούφιση από τα άγχη, η συντροφικότητα και η αίσθηση του ανήκειν, η τιμωρία σε γονείς και ευρύτερα συστήματα εξουσίας, η ηδονή και η ευχαρίστηση του «ταξιδιού»,  αποδεικνύονται ισχυροί παράγοντες διατήρησης  που κρατούν τον χρήστη δέσμιο και αποτρέπουν την αλλαγή. Η αναγνώριση όμως του οφέλους της χρήσης (κάτι  το οποίο δεν είναι πάντοτε συνειδητό)  αποδεικνύεται πολύτιμη γιατί αναδεικνύει το μέγεθος της αμφισημίας, αλλά και γιατί ερμηνεύει την δυσκολία της αλλαγής.

Ότι μάθαμε, όσο διαστρεβλωμένο και καταστροφικό κι αν είναι, δεν παύει να αποτελεί τη νησίδα ασφαλείας του οικείου και γνώριμου. Ένας κόσμος χωρίς ναρκωτικά μπορεί να μοιάζει κάτι τρομακτικό για τον μακροχρόνια χρήστη για τον απλό λόγο ότι του είναι άγνωστος ή εν πάση περιπτώσει πολύ μακρινός. Όσο μάλιστα τα σύνορα του νέου κόσμου επιτηρούνται αυστηρότερα (μέσω των μηχανισμών καταστολής και ποινικοποίησης) κι  όσο  περισσότερο ο νέος βυθίζεται στο περιθώριο και την ανομία, τόσο περισσότερο θα γίνεται παρίας καθώς θα αναλαμβάνει πλήρως (και όχι στο κομμάτι που του αναλογεί) το ρόλο του αποδιοπομπαίου τράγου μιας «καθαρής»[9] κοινωνίας.

Η αλλαγή της συνήθειας

Σύμφωνα με τους Di Clemente & Prochaska[11] όταν ένα άτομο αποφασίσει να αλλάξει μία συνήθεια θα περάσει υποχρεωτικά από όλα τα παρακάτω στάδια. Προκειμένου να πραγματοποιηθεί μία αλλαγή η πορεία μέσα από τα παρακάτω στάδια είναι υποχρεωτική.

 Προ-περίσκεψη:
Σε αυτό το στάδιο, το άτομο δεν σκέφτεται καν την αλλαγή, δεν μπορεί να αναγνωρίσει την συμπεριφορά του σαν προβληματική και είναι πολύ σπάνιο να περάσει την πόρτα του ειδικού. Τα εξαρτημένα άτομα βλέπουν την σχέση τους με τις ουσίες σαν την λύση στο πρόβλημα τους και όχι σαν καθεαυτού πρόβλημα. Για αυτά τα άτομα η άγνοια είναι ευτυχία. Σε αυτό το στάδιο, ο ειδικός μπορεί μόνο να συμβουλέψει, να ενημερώσει τον πάσχοντα για τους πιθανούς κινδύνους αν και όπως είπαμε ο τελευταίος σπάνια θα διαβάσει, θα μιλήσει ή θα θελήσει να ενημερωθεί για την αλλαγή. Είναι το στάδιο όπου τα οφέλη από την συμπεριφορά του είναι παρά πολύ δυνατά και τα κόστη σχεδόν δεν υπάρχουν για τον ίδιο. Σε αυτό το στάδιο πολύ βοηθητική μπορεί να γίνει η οικογένεια.

Περίσκεψη (θέλω να):
To στάδιο της περίσκεψης θα μπορούσαμε να το περιγράψουμε σαν κάποιος να κάθεται πάνω σε ένα φράκτη και να μην ξέρει προς ποια κατεύθυνση να κινηθεί. Σε αυτό το στάδιο το άτομο αρχίζει να βλέπει ότι υπάρχουν κόστη από την συμπεριφορά του, αρχίζει να εξετάζει την πιθανότητα αλλαγής αλλά στην πραγματικότητα δεν θέλει ακόμη να μπει σε δράση. Δεν είναι ακόμη σίγουρος για το τι θέλει να το κάνει. Το πιο σημαντικό στοιχείο σε αυτό το στάδιο είναι η αμφιθυμία (θέλω-δεν θέλω) του να εγκαταλείψει την προβληματική συμπεριφορά. Αν και αυτό το στάδιο είναι ενθαρρυντικό για τον ειδικό, στην πραγματικότητα το εξαρτημένο άτομο μπορεί να δυσκολευτεί να την αποφασίσει. Μια μαθημένη συμπεριφορά έστω και προβληματική προσφέρει αρκετά οφέλη που δεν είναι καθόλου εύκολο ο πάσχων να τα αφήσει πίσω του. Ο ειδικός σε αυτό το στάδιο προσπαθεί να ενισχύσει την αξιολόγηση των θετικών και των αρνητικών μιας συμπεριφοράς καθώς και να αναγνωρίσει και να προωθήσει νέες θετικές προσδοκίες από την αλλαγή.

Προετοιμασία για την αλλαγή (μπορώ να):
Είναι το στάδιο όπου το άτομο λέει συνήθως: «δεν μπορώ να περάσω το υπόλοιπο της ζωής μου έρμαιο των ναρκωτικών. Κάτι πρέπει να κάνω για αυτό». Είναι το στάδιο όπου αρχίζει και πρακτικά να κάνει κάποιες ανοιχτές τροποποιήσεις στις συνήθειες του. Είναι το στάδιο που αισθάνεται έτοιμο να αλλάξει αλλά δεν ξέρει πως να διαχειριστεί τις δύσκολες καταστάσεις και τι να κάνει. Σε αυτό το στάδιο ο ειδικός τον βοηθάει να οργανώσει εναλλακτικά πλάνα αντιμετώπισης προβλημάτων, να τον ενθαρρύνει για την ικανότητα του να αλλάξει και να τον ενισχύσει να ξεκινήσει κάνοντας μικρά βήματα για να τσεκάρει τα εναλλακτικά του πλάνα. Είναι σαν ο πάσχων να ταράζει δειλά τα νερά για να δει αν μπορεί να κολυμπήσει. Στην πραγματικότητα σκέφτεται να προχωρήσει σε δραστικές αλλαγές μέσα στον επόμενο μήνα. Προχωράει καθημερινά βήμα- βήμα και προσπαθεί να βρει εναλλακτικούς τρόπους αντιμετώπισης των προβλημάτων. Συνήθως τα εξαρτημένα άτομα μένουν για αρκετό χρονικό διάστημα στο συγκεκριμένο στάδιο.

Δράση (είμαι έτοιμος να):
Είναι το στάδιο όπου το άτομο έχει πιστέψει και έχει δεσμευτεί στην αλλαγή και αρχίζει να εφαρμόζει τις νέες στρατηγικές που έμαθε τουλάχιστον για τους επόμενους έξι μήνες. Πρόκειται για μια εξαιρετικά στρεσσογόνο περίοδο για τον ίδιο και πρέπει τόσο ο ειδικός όσο και το άμεσο κοινωνικό του δίκτυο να τον υποστηρίζουν συνεχώς. Ο ειδικός πρέπει να εστιάσει στα μακροπρόθεσμα οφέλη αλλαγής στην συμπεριφορά και να ενισχύσει την επάρκεια του πελάτη να τα καταφέρει.
Διατήρηση (είμαι έτοιμος να):
Είναι το στάδιο όπου ο πάσχων παγιώνει την νέα του συμπεριφορά για μεγάλο χρονικό διάστημα (6μήνες-5 χρόνια μετά το τέλος της θεραπείας). Είναι το στάδιο που προσπαθεί να προβλέψει την υποτροπή και να την διαχειριστεί καθώς και να ενισχύσει ακόμη περισσότερο τις νέες μαθημένες δεξιότητες.
Υποτροπή:
Τα στάδια αυτά δεν είναι γραμμικά. Στην πραγματικότητα ο πάσχων μπορεί να πηγαινοέρχεται ανάμεσα στα στάδια. Αυτό ονομάζεται υποτροπή στο συναίσθημα και στην συμπεριφορά. Η υποτροπή αποτελεί μια φυσιολογική διαδικασία. Κατά έναν περίεργο τρόπο ο πάσχων φλερτάρει με την υποτροπή την στιγμή ακριβώς που αισθάνεται πιο σίγουρος να συνεχίσει με την αλλαγή. Η υποτροπή είναι χρήσιμη γιατί μας δίνει πληροφορίες για τις καταστάσεις που την πυροδοτούν και για την στρατηγική που μπορούμε να οργανώσουμε προκειμένου να την προβλέψουμε.
 

Ενδεικτική βιβλιογραφία

 
Αγγελόπουλος, Νικηφόρος Β.(2009)  Ιατρική ψυχολογία και ψυχοπαθολογία : Μια σύγχρονη ψυχιατρική, Αθήνα : Βήτα Ιατρικές Εκδόσεις.
Παπαδάτου, Δ., Αναγνωστόπουλος, Φ. (1997) Ψυχολογία στο χώρο της υγείας. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.
Sadock, Benjamin J.,(2000) Εγχειρίδιο κλινικής ψυχιατρικής, Αθήνα: Λίτσας.

Υπερσύνδεσμοι
 

• Talking With Kids
• Teen Challenge
• National Clearinghouse for Alcohol and Drug Information
• National PTA
• Substance Abuse Information Guide for Parents
• Indiana Prevention Resource Center
• Drug-Related Network Resources
• Drug Information Resources
• National Council on Alcoholism and Drug Dependence, Inc. (NCADD) - Home Page
• MADD Home Page
• Teen Help
• Alternatives In Treatment provides just what our name implies--Alternatives.
• Teen Challenge World Wide Network
• Project Inform: Psychoactive Drugs
• The Marijuana Anonymous Home Page
• The Coalition for Drug Abuse Prevention
• NIDA Notes
• Drug Strategy Institute Home Page
• Drug Watch International Home Page
• Cocaine Anonymous World Services
• New Hampshire Teen Institute
• Earl's URLs
• Join Together On-line
• Murple's Page
• Recreational Drugs Frequently Asked Questions
• GROUPS: Anti War-on-Drugs Activists' List
• Drug FAQs Home Page
• Talk.Politics.Drugs FAQs
• Drug Strategy Institute Home Page
• A Guided Tour of the War on Drugs
• Think for Yourself
• The Journal of Psychoactive Drugs
• NIDA Notes
• National Institute on Drug Abuse
• The Lycaeum - Home Page
• Psychopharmacology Tips
• The Drug Discrimination Bibliography
• Indiana PRC - Drug Statistics
• Drug Quiz Home Page
• Tales From the Drug Side

ΤΗΛΕΦΩΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΗ SOS

ΟΚΑΝΑ
Παροχή υπηρεσιών βραχείας συμβουλευτικής σε άτομα που αντιμετωπίζουν άμεσα είτε στο κοντινό τους περιβάλλον πρόβλημα εξάρτησης.
Δευτέρα - Παρασκευή, 9 π.μ. έως 8 μ.μ.
Τηλ: 1031

• Μονάδα Απεξάρτησης Τοξικομανών και Αλκοολικών
  18 άνω - Μονάδα απεξάρτησης Ψ.Ν.Α.
  Αντιμετώπιση προβλημάτων που αφορούν στην εξάρτηση από ναρκωτικά και αλκοόλ.
  Δευτέρα - Πέμπτη, 10 π.μ. έως 8 μ.μ. s
  Παρασκευή, 10 π.μ. έως 4 μ.μ.
  Τηλ: 210 - 361 7089
• Μονάδα Επείγουσας Τηλεφωνικής Βοήθειας "ΙΘΑΚΗ"
  ΚΕΘΕΑ
  Ενημέρωση για τις ναρκωτικές ουσίες, πληροφόρηση για υπηρεσίες και συναισθηματική στήριξη σε χρήστες ψυχοτρόπων ουσιών, τους συγγενείς και τους φίλους τους.
  Όλο το εικοσιτετράωρο.
  Τηλ. 1145
• Ανοιχτή γραμμή απεξάρτησης τοξικομανών
  τηλ. 210 5323780

 
 
[1] Griffiths, M. (2000) Excessive internet use: implications for sexual behavior. Cyber Psychol Behav , 3:537–552
[2] Young KS. Internet addiction: the emergence of a new clinical disorder, 1996. Online document: http://www.netaddiction.com/ articles/newdisorder.htm. Retrieved October 4, 2006, from source.
[3] Λιάπας, Ι. (1992) Ναρκωτικά. Εθιστικές ουσίες. Κλινικά προβλήματα, αντιμετώπιση, Αθήνα, Πατάκης.
[4] Erikson, E.H. (1968). Identity, Youth, and Crisis, W. W. Norton. New York.
[5] Κόρπα, Τ. (2011). Θέματα ψυχικής υγείας και κοινωνικής προσαρμογής των εφήβων. Πρόγραμμα Κατάρτισης Αριάδνη.
[6] Carrie, J. (2009). Young people, ethics, and the new digital media: a synthesis from the GoodPlay project. MIT Press.
[7] Marcia, J. (1980). Identity in Adolescence in Adelson. Handbook of Adolescent Psychology, NY: Wiley.
[8] Και είναι φυσικά  ζητούμενο όλης της ζωής η διευθέτηση των εκκρεμοτήτων της παιδικότητας, αν πραγματικά  μπορεί να υπάρξει κάτι τέτοιο.
[9] Δεν είναι τυχαίος ο όρος «καθαρός» που χρησιμοποιούν οι χρήστες όταν αναφέρονται στο χρονικό διάστημα αποχής από τις ουσίες. Από αυτή την άποψη ο χρήστης που έχει διακόψει τα ναρκωτικά μπορεί πλέον να περάσει ως καθαρός τα σύνορά για να βρεθεί και πάλι μαζί με τη μεγάλη πλειοψηφία των «καθαρών».
[10] Το παρόν αποτελεί διασκευή του κειμένου της Μ. Τσιάκα για τις διατροφικές διαταραχές (http://www.hcfed.gr/?p=2918#more-2918)
[11]  Prochaska, James O.; DiClemente, Carlo C.; Norcross, John C. American Psychologist, Vol 47(9), Sep 1992, 1102-1114.
 

by Κωνσταντίνος Μπλέτσος

Η ευφυΐα ως δυσκολία στην ζωή

6 Ιουλίου 2015Θέματα ψυχολογίας,ΆρθραΝοημοσύνη

Νοημοσύνη, μία ή πολλαπλές;

Για δεκαετίες, η Ψυχολογία καθόρισε την νοημοσύνη σε σχέση με την ικανότητα κάποιου να τα καταφέρει καλά σε σταθμισμένα τεστ (IQ TESTS).
Στα τέλη του 1980, εμφανίστηκαν νέα δεδομένα που αμφισβήτησαν το κατά πόσον αυτή η παραδοσιακή προσέγγιση στη νοημοσύνη πραγματικά αξιολογεί την ικανότητα των ανθρώπων να πετύχουν σε σημαντικές διαστάσεις της ζωής.
Μια σειρά από μελέτες διερεύνησαν αυτό που σήμερα ονομάζουμε συναισθηματική νοημοσύνη ("EQ"), ή την ικανότητα να κατανοούμε τον εαυτό μας και τους άλλους ανθρώπους, και διαπίστωσαν ότι τα παιδιά που πέτυχαν στην ενήλικη ζωή τα είχαν πάει ιδιαίτερα καλά στις δοκιμασίες του EQ test.
Ο Robert Sternberg έχει προτείνει την έννοια της πρακτικής νοημοσύνης, ή "εξυπνάδας του δρόμου". Ένα άτομο με αυτή την ποιότητα είναι ικανό να “διαβάσει” τους άλλους ανθρώπους, καθώς και να λύσει τα πραγματικά προβλήματα που απαιτούν λύσεις στο εδώ και τώρα.
Τα άτομα με υψηλή πρακτική νοημοσύνη μπορεί να μην τα καταφέρνουν καλά στα παραδοσιακά τεστ IQ κυρίως γιατί εξετάζουν τις ερωτήσεις από διάφορες οπτικές γωνίες. Αυτό καθιστά δύσκολο να ξεχωρίσουν την καλύτερη απάντηση σε ένα τεστ πολλαπλών επιλογών.
Για να συλλάβει τη νοημοσύνη ως πολύπλευρη ποιότητα, ο  Howard Gardner ανέπτυξε την έννοια της πολλαπλής νοημοσύνης. Συναισθηματική και πρακτική νοημοσύνη είναι διαφορετικές ικανότητες, κατά την άποψή του, αλλά μόνο ως επιμέρους της συνολικής νοημοσύνης.

Πως γίνεται λοιπών κάποιος να είναι υπερβολικά έξυπνος και αυτό να είναι επιζήμιο;

Όπως προαναφέρθηκε, μπορεί να υπάρχουν περισσότερες από μια νοημοσύνες.
Εάν είχατε μια επιλογή στο να είστε έξυπνος σε μία ή δύο διαστάσεις, πιθανά θα επιλέγατε τη διαπροσωπική ευαισθησία και την κατανόηση του εαυτού να είναι αυτές που θα σας συνοδεύσουν στη ζωή.
Ωστόσο, υπάρχει μια διαφορά μεταξύ του να είσαι έξυπνος και να νομίζεις ότι είσαι έξυπνος
Όταν η υψηλή νοημοσύνη γίνεται μέρος της ταυτότητάς σας, μπορεί να πέσετε θύμα της πεποίθησης του ότι «μπορώ να κάνω τα πάντα." Ως αποτέλεσμα, μπορεί να νιώθετε πίεση από την ανάγκη να αξιοποιήσετε τις δυνατότητές σας.
Αν πάλι οι συνθήκες ματαιώσουν τον αυτοπροσδιορισμό σας ως ένα έξυπνο άτομο, ο κόσμος σας μπορεί εύκολα να καταρρεύσει με πάταγο.
Έχετε λάβει κοινωνική ενίσχυση με το να είστε λαμπρός και έξυπνος. Συνεχίζετε  να παίξετε αυτό το ρόλο,προσπαθώντας να επιβεβαιώσετε ξανά και ξανά  την αυτοεικόνα σας, στους άλλους.
Μπορεί  να πιστεύετε ότι ο μόνος δρόμος για την αποδοχή είναι να αμφισβητείτε συνεχώς ότι λέγεται γύρω σας. Αλλά αν η ευφυΐα σας χρησιμοποιηθεί  επιδεικτικά, θα γίνει σύντομα μια πηγή ενόχλησης για το περιβάλλον σας.
Όντας έξυπνος, τότε, μπορεί να βρεθείτε σε μειονεκτική θέση , ιδίως αν η ευφυΐα σας περιορίζεται στο ακαδημαϊκό πεδίο.
 
Source: Susan Krauss Whitbourne Ph.D Psychology Today

by Κωνσταντίνος Μπλέτσος