Εκπαιδευτικό υλικό

Γενική Θεωρία Συστημάτων, Κυβερνητική και Οικογενειακή Θεραπεία

Ο Καρτεσιακός αναγωγισμός είναι μια θεωρία ή διαδικασία που μειώνει πολύπλοκα δεδομένα σε απλούς όρους. Ο αναγωγισμός είναι ένα ισχυρό εργαλείο για την κατανόηση της πραγματικότητας, σπάζοντας πολύπλοκες ταυτότητες σε συστατικά μέρη, επιτρέποντας στους επιστήμονες σημαντική εικόνα για το πώς λειτουργούν τα πράγματα. Ωστόσο, αυτή η έννοια ότι τα πάντα ανάγονται σε μηχανικές ιδιότητες δεν ισχύει γενικά για πολύπλοκα (πραγματικά) συστήματα. Ο Gregory Bateson (1972) επεσήμανε ότι για να κατανοήσουμε ένα ψυχικά άρρωστο άτομο, πρέπει να κοιτάξουμε το δίκτυο των οικογενειακών επικοινωνιών με το οποίο ζει αυτό το άτομο. Για να κατανοήσουμε τις οικογένειες, πρέπει να μελετήσουμε τα μέλη της οικογένειας σε σχέση μεταξύ τους. Είναι αυτή η σχέση μεταξύ των μελών της οικογένειας που κάνει κάθε οικογένεια μοναδική

Eπιδραστικοί επιστήμονες 

Image by me

Ludwig von Bertalanffy

Η γενική θεωρία συστημάτων (General Systems Theory) επικεντρώνεται στη σχέση και την αλληλεπίδραση μεταξύ των αντικειμένων σε ένα σύστημα. Το GST παρείχε ένα μοντέλο για την κατανόηση των ζωντανών συστημάτων που επικεντρώθηκε στο πώς φαινομενικά άσχετα γεγονότα ή φαινόμενα θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως αλληλένδετα μέρη ή συστατικά ενός μεγαλύτερου συνόλου ή συστήματος

Norbert Wiener

Ο Norbert Wiener (1954), προώθησε την κυβερνητική θεωρία. Η κυβερνητική χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τη θεωρία του Wiener για την επικοινωνία και τον έλεγχο. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, οι άνθρωποι (καθώς και οι μηχανές) προσπαθούν να ελέγξουν την εντροπία (αποδιοργάνωση) στα συστήματα μέσω ανατροφοδότησης που επηρεάζει τη μελλοντική απόδοση. Η κυβερνητική θεωρία εξετάζει την οργάνωση των συστημάτων και τους μηχανισμούς που ρυθμίζουν τη λειτουργία του συστήματος.

Gregory Bateson

Ο Gregory Bateson ήταν ο στοχαστής με τη μεγαλύτερη επιρροή στον τομέα της οικογενειακής θεραπείας, καθότι εφάρμοσε τόσο τη γενική θεωρία συστημάτων όσο και την κυβερνητική θεωρία στις οικογένειες.

Η εκμάθηση της θεωρίας συστημάτων δεν σημαίνει μόνο τη μελέτη νέων όρων και εννοιών, αλλά περιλαμβάνει μια αλλαγή παραδείγματος (Kuhn, 1962), η οποία είναι μια αλλαγή στον τρόπο σκέψης παρόμοια με την αλλαγή στον τρόπο σκέψης που συνέβη όταν ο Γαλιλαίος πρότεινε ότι η γη περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο – αμφισβητώντας την κοινή πεποίθηση της εποχής ότι η γη ήταν το κέντρο του σύμπαντος.

Οι βασικές αρχές της θεωρίας συστημάτων περιλαμβάνουν τα ακόλουθα (προσαρμοσμένα από τον Minuchin, 1985):

• Κάθε σύστημα είναι ένα οργανωμένο σύνολο. Τα αντικείμενα μέσα στο σύστημα είναι απαραίτητα αλληλεξαρτώμενα.
• Το σύνολο είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών του.
• Τα συστήματα αποτελούνται από υποσυστήματα.
• Τα μοτίβα σε ένα σύστημα είναι κυκλικά και όχι γραμμικά.
• Τα συστήματα έχουν ομοιοστατικούς μηχανισμούς που διατηρούν τη σταθερότητα των προτύπων τους.
• Η εξέλιξη και η αλλαγή είναι εγγενείς στα ανοικτά συστήματα.

Τι είναι το Σύστημα

Ένα σύστημα είναι ένα σύνολο στοιχείων που στέκονται σε αλληλεπίδραση. Κάθε στοιχείο στο σύστημα επηρεάζεται από οτιδήποτε συμβαίνει σε οποιοδήποτε άλλο στοιχείο. Τα συστήματα αποτελούνται από τρία στοιχεία: αντικείμενα, ιδιότητες και σχέσεις μεταξύ των αντικειμένων μέσα σε ένα περιβάλλον (Littlejohn, 1978, σελ. 31).

Τα χαρακτηριστικά μπορεί να περιλαμβάνουν στόχους, ενέργεια, στάσεις, εθνικότητα και άλλα χαρακτηριστικά της οικογένειας. Η «σχέση μεταξύ αντικειμένων» είναι ο τρόπος με τον οποίο τα μέλη της οικογένειας επικοινωνούν μεταξύ τους. Το περιβάλλον περιλαμβάνει το περιβάλλον που διαμορφώνεται ταυτόχρονα από την οικογένεια και διαμορφώνει την οικογένεια.

Τι είναι ένα οικογενειακό σύστημα;

Το οικογενειακό σύστημα περιλαμβάνει τα μέλη της οικογένειας, τα μοναδικά χαρακτηριστικά των μελών της οικογένειας και τις σχέσεις μεταξύ των μελών της οικογένειας. Αυτή η μικρή ομάδα στενά αλληλένδετων και αλληλεξαρτώμενων ατόμων οργανώνεται σε μια μονάδα με συγκεκριμένους σκοπούς, λειτουργίες ή στόχους.

Αν και η πυρηνική μορφή οικογένειας είναι διαδεδομένη στις απεικονίσεις των οικογενειών μας σε ταινίες ή σε τηλεοπτικά προγράμματα και παρόλο που εξακολουθεί να είναι η κυρίαρχη μορφή, δεν είναι η μόνη μορφή που οι οικογενειακοί θεραπευτές θα συναντήσουν με οποιονδήποτε τρόπο. Ευτυχώς, η θεωρία συστημάτων περιλαμβάνει όλα τα είδη σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων, των χαρακτηριστικών τους και του περιβάλλοντός τους.

Η θεωρία των οικογενειακών συστημάτων περιλαμβάνει όλους τους τύπους οικογενειών και εξετάζει τις σχέσεις μεταξύ των μελών. Τα οικογενειακά συστήματα περιλαμβάνουν επίσης εκτεταμένες οικογένειες ή συγγενείς εκείνων που αποτελούν  την πρωταρχική πυρηνική οικογένεια. Όλοι   μεγαλώνουμε σε κάποιο είδος οικογενειακού συστήματος. Η οικογένεια στην οποία μεγαλώσατε  αναφέρεται ως οικογένεια καταγωγής σας. Μερικοί άνθρωποι που δεν έχουν υποστήριξη οικογένειας προέλευσης ή εκτεταμένες οικογένειες μπορεί να δημιουργήσουν τις δικές τους οικογενειακές διαμορφώσεις με βάση τις φιλίες. αυτό ονομάζεται οικογένεια επιλογής.

Ο αντίκτυπος των υπερσυστημάτων

Τα μεγαλύτερα συστήματα επηρεάζουν επίσης το οικογενειακό σύστημα. Δυστυχώς, η οικογενειακή θεραπεία συχνά αγνοούσε την επίδραση του ευρύτερου συστήματος στην οικογένεια μέχρι τα τελευταία χρόνια. Τα μεγαλύτερα συστήματα, ή υπερσυστήματα, που επηρεάζουν τις οικογένειες περιλαμβάνουν πολιτιστικά, πολιτικά και οικονομικά πλαίσια, περιβάλλον (κοινωνικό και φυσικό) και οποιαδήποτε άλλα συμφραζόμενα συστήματα που επηρεάζουν την καθημερινή λειτουργία της οικογένειας, του σχολείου, της εθνικότητας, της θρησκείας, της πολιτιστικής κοινότητας και ούτω καθεξής.

Image: Hecker, L. L., Mims, G. A., & Boughner, S. R. (2015). General systems theory, cybernetics, and family therapy. In J. L. Wetchler & L. L. Hecker (Eds.), An introduction to marriage and family therapy (2nd ed., pp. 39–67). Routledge.

Τα συμφραζόμενα μεταβάλλουν το νόημα

Εκείνοι που ασκούν τη θεωρία των οικογενειακών συστημάτων εξετάζουν το πλαίσιο των ατόμων και των οικογενειών τους προκειμένου να κατανοήσουν πλήρως ένα πρόβλημα. Τα συμφραζόμενα μεταβάλλουν το νόημα. Ένα αναγωγιστικό παράδειγμα θα έκανε κάποιον να υποθέσει ότι το πρόβλημα υπάρχει μόνο του. Ένα ολιστικό παράδειγμα οικογενειακών συστημάτων διερευνά το­ πλαίσιο του προβλήματος μέσα στις οικογενειακές και κοινωνικές σχέσεις.

Αλληλεξάρτηση

Τα συστήματα (ή υποσυστήματα) είναι αλληλεξαρτώμενα και δεν υπάρχουν μεμονωμένα. Η αλληλεξάρτηση μπορεί να θεωρηθεί ως κάθε μέρος του συστήματος που έχει επίδραση σε κάθε άλλο μέρος του συστήματος. Η αλλαγή σε ένα μέρος του συστήματος θα έχει ως αποτέλεσμα την αλλαγή σε ένα άλλο μέρος του συστήματος. Οι Capuzzi και Gross (1999) περιγράφουν την αλληλεξάρτηση των συστημάτων χρησιμοποιώντας τη μεταφορά του φαινομένου κυματισμού που παρατηρείται όταν ένας βράχος ρίχνεται σε μια λίμνη. Στην αρχή, ο κυματισμός θα είναι πολύ μικρός, αλλά τελικά εξαπλώνεται σε ολόκληρη τη λίμνη. Επειδή οι θεραπευτές οικογενειακών συστημάτων πιστεύουν στην αλληλεξάρτηση, πιστεύουν ότι η αλλαγή σε ένα μέλος της οικογένειας απαιτεί αλλαγή σε άλλα μέλη.

Μια έννοια που σχετίζεται με την αλληλεξάρτηση εντός της θεωρίας συστημάτων είναι ότι το σύνολο είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών του. Κάποιος θα μπορούσε να μελετήσει το υδρογόνο και το οξυγόνο απομονωμένα το ένα από το άλλο για πάντα, αλλά ποτέ δεν ανακάλυπτε το νερό. Το υδρογόνο και το οξυγόνο πρέπει να αλληλεπιδράσουν πριν επιτευχθεί νερό (Bellinger, 2000).

Η μη-αθροιστικότητα είναι ο ισχυρισμός ότι ένα σύστημα είναι η δική του οντότητα που είναι μεγαλύτερη από το απλό άθροισμα των μερών του· αυτό εξηγείται συχνά χρησιμοποιώντας τη μαθηματική εξίσωση, 1 + 1 = 3. Εάν ένα σύστημα έχει δύο άτομα, τότε έχει τρία μέρη. Ένα μέρος αποτελείται από κάθε άτομο στο σύστημα και ένα μέρος αποτελείται από την αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο ανθρώπων στο σύστημα.

Image by me

Ανάδραση

Η ανατροφοδότηση σε ένα οικογενειακό σύστημα είναι η διαδικασία με την οποία η είσοδος κάθε μέλους της οικογένειας οδηγεί σε μια πιο σύνθετη, προσανατολισμένη στα συστήματα έξοδο. Προκειμένου να κατανοήσουμε την οικογένεια, η παραγωγή δεν καθορίζεται μεμονωμένα, αλλά το σύνολο γίνεται κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μερών του. Με την ανατροφοδότηση των συστημάτων, υποθέτουμε ότι η δυσλειτουργία οποιουδήποτε ατόμου δεν προκαλείται από μια ενδοψυχική κατάρρευση, αλλά από την αποτυχία του ίδιου του συστήματος να λειτουργήσει σωστά. Συνήθως, ένα άτομο χαρακτηρίζεται από το σύστημα ως το πρόβλημα. Οι οικογενειακοί θεραπευτές αποκαλούν αυτό το άτομο τον αναγνωρισμένο ασθενή ή IP. Οι οικογενειακοί θεραπευτές βλέπουν αυτό το άτομο ως φορέα συμπτωμάτων για δυσλειτουργία στο οικογενειακό σύστημα.

Οι βρόχοι ανατροφοδότησης είναι οι κύκλοι με τους οποίους τα άτομα επηρεάζουν το ένα τις ενέργειες του άλλου. Ο αντίκτυπος που έχει μια συμπεριφορά στο σύστημα και η ανταπόκριση του συστήματος σε αυτή τη συμπεριφορά θεωρείται από την άποψη της θετικής και αρνητικής ανατροφοδότησης. Οι «θετικές» και οι «αρνητικές» δεν είναι αξιολογικές κρίσεις σχετικά με τη συμπεριφορά, αλλά μάλλον υποδεικνύουν εάν έχει συμβεί αλλαγή στο σύστημα. Ένας θετικός βρόχος ανάδρασης ενισχύεται. Εάν έχει συμβεί μια αλλαγή και έχει γίνει αποδεκτός ο έφηβος από το σύστημα, έχει συμβεί ένας θετικός βρόχος ανάδρασης. Το status quo δεν διατηρήθηκε, επομένως η διαδικασία αναφέρεται ως θετική ανατροφοδότηση. Η αρνητική ανάδραση, από την άλλη πλευρά, μπορεί να οδηγήσει σε σχεδόν σταθερή συμπεριφορά με ήπιες διακυμάνσεις, παρόμοια με έναν θερμοστάτη που διατηρεί μια συγκεκριμένη θερμοκρασία δωματίου. Εάν ένα ζευγάρι τσακωθεί, αλλά και οι δύο πηγαίνουν σε διαφορετικά μέρη του σπιτιού για να ηρεμήσουν, ώστε να αποφύγουν να πουν άσχημα πράγματα ο ένας στον άλλο, έχει προκύψει αρνητική ανατροφοδότηση. Αν και ένα σύστημα χρειάζεται σταθερότητα, πρέπει επίσης να είναι σε θέση να δέχεται αλλαγές και να προσαρμόζεται.

Σταθερότητα/Προσαρμοστικότητα

Η αλλαγή είναι κάτι που οι οικογένειες πρέπει να αγκαλιάσουν καθώς και να  αποφύγουν. Είναι μια δύσκολη πράξη εξισορρόπησης. Προκειμένου  να αποφευχθεί η αποσύνθεση και το χάος, ένα σύστημα πρέπει να εξισορροπήσει τη σταθερότητα με την προσαρμοστικότητα. Η ικανότητα ενός συστήματος να παραμένει σταθερό στο πλαίσιο της αλλαγής και να αλλάζει στο πλαίσιο της σταθερότητας είναι κεντρικής σημασίας για  την επιβίωσή του.

Ένα σύστημα έχει δύο μηχανισμούς που λειτουργούν ταυτόχρονα για την επίτευξη αυτής της ισορροπίας. Η μορφόσταση είναι η τάση ενός συστήματος προς σταθερότητα ή σταθερή κατάσταση. Το σύστημα πρέπει να συμμετέχει σε ρύθμιση και έλεγχο καθώς και να διαχειρίζεται τη θέση του στο υπερσύστημα, Αυτή η ρύθμιση και ο έλεγχος συμβάλλουν στην τάξη και σε μια κατάσταση δυναμικής ισορροπίας  για το σύστημα. Ταυτόχρονα, το σύστημα διαθέτει έναν μηχανισμό που επιτρέπει την ανάπτυξη, τη δημιουργικότητα, την καινοτομία και την αλλαγή που ονομάζεται μορφογένεση.

Η ισορροπία μεταξύ αυτών των δύο μηχανισμών είναι απαραίτητη για την εύρυθμη λειτουργία του συστήματος. Οι Becvar και Becvar (1996) περιγράφουν αυτή την ισορροπία ως δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Ο Keeney (1983, σελ. 70) απεικονίζει την αλληλεξάρτηση της μορφόστασης και της μορφογένεσης με τη δήλωσή του «η αλλαγή δεν μπορεί να βρεθεί χωρίς μια στέγη σταθερότητας πάνω από το κεφάλι της. Ομοίως, η σταθερότητα θα έχει πάντα τις ρίζες της στις υποκείμενες διαδικασίες αλλαγής» (όπως αναφέρεται στο Becvar and Becvar, 1996).

Image by me

Γραμμική έναντι κυκλικής αιτιότητας

Η είσοδος σε ένα οικογενειακό σύστημα οδηγεί σε έξοδο που τροφοδοτείται πίσω στο σύστημα, καθιστώντας έτσι είσοδο στην επόμενη έξοδο της οικογένειας ή του ζευγαριού. Αυτή η κυκλική διαδικασία είναι σημαντική για την κατανόηση των οικογενειακών συστημάτων. Στη σκέψη των οικογενειακών συστημάτων, μια κυκλική διαδικασία εμπλέκεται στο μοντέλο ανατροφοδότησης της αιτιότητας. Η θεώρηση της πραγματικότητας από αυτό το κυκλικό μοντέλο αιτιότητας σημαίνει ότι τα γεγονότα είναι πολλαπλά αιτιώδη και αμοιβαία.

Η αμοιβαία αιτιότητα είναι πολύ διαφορετική από τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία μας συνήθως κατανοεί τα γεγονότα. Οι περισσότεροι από εμάς έχουμε εκπαιδευτεί να σκεφτόμαστε με όρους γραμμικής αιτιότητας, ή το  Α προκαλεί το Β (βλ. Σχήμα 21·3}· Εγώ ο αναγνώστης μπορεί να κάνει μετατόπιση από γραμμική σε κυκλική σκέψη με τη σκέψη για δύο ή περισσότερους ανθρώπους και όχι για έναν. Κάθε φορά που περιγράφουμε ένα άτομο, περιγράφουμε επίσης ένα μέρος μιας αλληλεπίδρασης. Για παράδειγμα, αν κάποιος περιγράφει τον πατέρα σε μια συγκεκριμένη οικογένεια ως «ελεγκτικό», δεν μπορούμε να σταματήσουμε με αυτή τη «μονόδρομη» (δηλαδή γραμμική) περιγραφή της αλληλεπίδρασης. Οι στοχαστές των συστημάτων θέλουν επίσης να καταλάβουν σε τι αντιδρά ο πατέρας – ίσως ένας έφηβος γιος του οποίου η συμπεριφορά ο πατέρας πιστεύει ότι είναι «απρόσεκτη». Τώρα μπορούμε να διευρύνουμε τις περιγραφές μας για να συμπεριλάβουμε μια «αμφίδρομη» αλληλεπίδραση. Όταν ο γιος συμπεριφέρεται απρόσεκτα, ο πατέρας γίνεται ελεγκτικός. Όσο περισσότερο ελέγχει ο πατέρας, τόσο πιο απρόσεκτος γίνεται ο γιος. Η κατανόηση της αμοιβαίας συνιστώσας οποιασδήποτε αλληλεπίδρασης είναι κεντρικής σημασίας για την κυκλική, συστημική σκέψη. Αυτό συχνά αναφέρεται πιο επίσημα ως αμοιβαία αιτιότητα (βλ. σχήμα 2.3). Η συμπεριφορά του Α είναι το λογικό αποτέλεσμα της συμπεριφοράς του Β και η συμπεριφορά του  Β είναι το λογικό αποτέλεσμα της συμπεριφοράς του Α.

Υποσυστήματα

Μέσα σε ένα οικογενειακό σύστημα υπάρχουν επίσης μικρότερα, αυτόνομα, αλλά αλληλένδετα συστήματα που ονομάζονται υποσυστήματα. Για παράδειγμα, οι γονείς σε μια οικογένεια αποτελούν ένα γονικό υποσύστημα που έχει το δικό του σύνολο κανόνων, ορίων και στόχων. Οι ίδιοι γονείς μπορούν επίσης να παντρευτούν και να αποτελέσουν ένα ακόμη υποσύστημα γνωστό ως συζυγικό υποσύστημα. Αδελφοί και αδελφές, θετοί αδελφοί και θετές αδελφές, ετεροθαλείς αδελφοί και ετεροθαλείς αδελφές είναι όλοι διαφορετικοί σχηματισμοί του αδελφικού υποσυστήματος.

Η έννοια της ιεραρχίας αναφέρεται στο γεγονός ότι κάθε πολύπλοκο σύστημα είναι επίσης ένα υποσύστημα ενός συστήματος υψηλότερης τάξης. Για παράδειγμα, η τοπική σχολική περιφέρεια, η θρησκευτική κοινότητα, η ιατρική κοινότητα και η επιχειρηματική κοινότητα είναι υποσυστήματα της ευρύτερης κοινότητας για κάθε πόλη. Ακριβώς όπως οι πόλεις έχουν μέσα τους υποσυστήματα, το ίδιο κάνουν και οι οικογένειες.

Ένα άλλο υποσύστημα είναι το προσωπικό υποσύστημα και τα συστατικά του στοιχεία. Κάθε άτομο έχει βιολογικές, γνωστικές, συναισθηματικές και συμπεριφορικές συνιστώσες που αποτελούν το άτομο (Kantor and Lehr, 1976) και επηρεάζουν τα άλλα υποσυστήματα και συστήματα, και αντίστροφα αυτά τα συστήματα επηρεάζουν το προσωπικό υποσύστημα του ατόμου.

Οικογενειακά πρότυπα

Όλα τα συστήματα παρουσιάζουν μοτίβα που έχουν αναδρομικό χαρακτήρα. Τα μοτίβα είναι συνηθισμένοι, περιττοί τρόποι συμπεριφοράς και επικοινωνίας στις σχέσεις. Τα συστήματα αποτελούνται από μοτίβα αλληλεπίδρασης που τείνουν να επαναλαμβάνονται. Όλα τα συστήματα θέλουν να διατηρήσουν ισορροπία ή σταθερή κατάσταση. Ως αποτέλεσμα, αυτά τα μοτίβα οδηγούν σε προβλεψιμότητα ότι μια αλληλεπίδραση θα τελειώσει το ίδιο ανεξάρτητα από τον τρόπο που ξεκίνησε, ανεξάρτητα από το θέμα ή το περιεχόμενο (δηλαδή, την είσοδο) της αλληλεπίδρασης. Για παράδειγμα, οι περισσότεροι έφηβοι θα μπορούσαν να προβλέψουν πώς θα αντιδρούσαν οι γονείς τους αν έμεναν έξω όλη τη νύχτα χωρίς να τηλεφωνήσουν στο σπίτι. Αυτοί οι έφηβοι καταλαβαίνουν πώς το οικογενειακό τους σύστημα θα δείξει ένα μοτίβο που είναι πιθανό να είναι σε θέση να προβλέψουν. Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι όταν ένα μέλος της οικογένειας ή ένας σύντροφος πρέπει απλώς να σας ρίξει μια «ματιά» και φαίνεται να ξεκινά μια διαφωνία. Το ίδιο το «βλέμμα» ­είναι ένας προγνωστικός δείκτης ενός επερχόμενου μοτίβου αλληλεπίδρασης που αντικατοπτρίζει την κυκλική αιτιότητα. Όλα τα συστήματα έχουν μοτίβα αλληλεπίδρασης που μπορούν να γίνουν προβλέψιμα με την πάροδο του χρόνου. Ομοιόσταση σε μια οικογένεια είναι η επιθυμία να διατηρηθεί η σταθερότητα ή το status quo. Στους ανθρώπους τείνουν να αρέσει η προβλεψιμότητα. Αυτή η προβλεψιμότητα προσφέρεται για ομοιόσταση.

Κανόνες και ρόλοι

Οι οικογενειακοί κανόνες και ρόλοι συμβάλλουν στη διατήρηση της σταθερότητας. Οι οικογενειακοί κανόνες είναι αντιλήψεις ή συμφωνίες στις οικογένειες που οργανώνουν τις αλληλεπιδράσεις των μελών της οικογένειας. Οι κανόνες μπορεί να είναι φανεροί ή συγκεκαλυμμένοι. Παραδείγματα τέτοιων εμφανών κανόνων περιλαμβάνουν «Στην οικογένειά μας πηγαίνουμε στην εκκλησία κάθε Κυριακή» ή «Εκείνοι που δεν κάνουν τις δουλειές τους δεν παίρνουν το επίδομά τους». Οι συγκεκαλυμμένοι κανόνες είναι εκείνοι που υπονοούνται αλλά δεν δηλώνονται απροκάλυπτα, όπως «Ποτέ μην προκαλείς τη μητέρα σου» ή «Μην κάνεις σεξ μέχρι να παντρευτείς».

Οι οικογενειακοί ρόλοι είναι ατομικά προδιαγεγραμμένα πρότυπα συμπεριφοράς που ενισχύονται από τις προσδοκίες και τους κανόνες της οικογένειας. Αυτοί οι ρόλοι μπορεί να καθορίζονται από το φύλο, ή από ταλέντα, ή ικανότητες, και ούτω καθεξής. Ο ρόλος ενός πατέρα μπορεί να είναι να μένει ξύπνιος μέχρι αργά με άρρωστα παιδιά, επειδή μπορεί να τα καταφέρει με λιγότερο ύπνο από τη σύζυγό του. Οι ρόλοι μπορεί να αφορούν απτά καθήκοντα ή μπορεί να αφορούν περισσότερο χαρακτηριστικά όπως ο ρόλος του «μαύρου προβάτου», του «κλόουν», του «επιτυχημένου» και ούτω καθεξής.

Όρια

Ένα όριο συστήματος μπορεί να θεωρηθεί ως το σημείο στο οποίο ρέουν δεδομένα (π.χ. έξοδος) από ένα σύστημα σε άλλο (π.χ. είσοδος). Στη θεωρία των οικογενειακών συστημάτων, τα όρια καθορίζουν ποιος είναι μέσα και ποιος είναι έξω από το σύστημα. Τα όρια μπορούν να διαχωρίζουν τα υποσυστήματα, τις γενιές ή την ταυτότητα των ελασμάτων.

Ο βαθμός στον οποίο τα δεδομένα είναι ελεύθερα να ρέουν από το ένα σύστημα στο άλλο είναι γνωστός ως διαπερατότητα του ορίου. Ένα διαπερατό όριο επιτρέπει στα δεδομένα να ρέουν ελεύθερα, με αποτέλεσμα ένα ανοιχτό σύστημα. Ένα αδιαπέραστο όριο είναι αυτό που ελέγχει αυστηρά (ή ακόμα και αρνείται) την αποδοχή ή τη διανομή δεδομένων, με αποτέλεσμα ένα κλειστό σύστημα. Στα οικογενειακά συστήματα είναι μερικές φορές δύσκολο να γίνει διάκριση μεταξύ υποσυστημάτων, γεγονός που μπορεί να υποδηλώνει έλλειψη ορίων ή διάχυτα όρια. Για παράδειγμα, δεν είναι ασυνήθιστο να βλέπουμε ένα παιδί ως μέρος ενός γονικού υποσυστήματος. Ένα παιδί μπορεί να έχει «γονεϊκοποιηθεί» επειδή είναι το μεγαλύτερο και αναμένεται να φροντίσει τα μικρότερα αδέλφια χωρίς να λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες του από τους γονείς.

Ή ίσως ένας γονέας δεν λειτουργεί στο γονεϊκό ρόλο, όπως μπορεί να συμβαίνει εάν ένας γονέας αγωνίζεται με πρόβλημα κατάχρησης ουσιών. Σε μια τέτοια περίπτωση, ένα παιδί μπορεί να προσπαθήσει να καλύψει το ρόλο και να γίνει μέρος του γονικού υποσυστήματος. Σε άλλες περιπτώσεις, υπάρχουν  άκαμπτα όρια και τα μέλη της οικογένειας είναι τόσο ξεχωριστά που είναι δύσκολο να πει κανείς ότι τα μέλη είναι μέλη της ίδιας οικογένειας. Για παράδειγμα, μπορεί να υπάρχει μικρή επικοινωνία μεταξύ γονέων και παιδιών, όπως απεικονίζεται στο ρητό, «Τα παιδιά πρέπει να φαίνονται και να μην ακούγονται!»

Τα συστήματα μπορούν να είναι κλειστά ή ανοιχτά. Τα κλειστά συστήματα δεν έχουν καμία ανταλλαγή με το περιβάλλον τους. Για παράδειγμα, τα μηχανήματα είναι κλειστά συστήματα. Τα ανοικτά συστήματα ανταλλάσσουν ύλη, ενέργεια ή πληροφορίες με το περιβάλλον τους. Τα περισσότερα βιολογικά και κοινωνικά συστήματα είναι ανοικτά συστήματα. Τα φυτά είναι ένα παράδειγμα ανοικτών συστημάτων. Το περιβάλλον παρέχει στο φυτό υγρασία και τρόφιμα και το εργοστάσιο παρέχει οξυγόνο στο περιβάλλον. Το ένα επηρεάζει το άλλο.

Τα οικογενειακά συστήματα είναι ανοικτά συστήματα. "Ένα ανοιχτό σύστημα είναι ένα σύνολο αντικειμένων με χαρακτηριστικά που συσχετίζονται σε ένα περιβάλλον. Το σύστημα διαθέτει ιδιότητες ολότητας, αλληλεξάρτησης, ιεραρχίας, αυτορρύθμισης, περιβαλλοντικής ανταλλαγής, ισορροπίας, προσαρμοστικότητας και ισότητας» (Littlejohn, 1983, σελ. 32). Οι οικογένειες έχουν συνεχή ανταλλαγή με το περιβάλλον τους. Οι αξίες που ενθαρρύνονται στο σχολείο, την εργασία ή τα θρησκευτικά ιδρύματα επηρεάζουν τις αξίες στο σπίτι και αντίστροφα. Για παράδειγμα, ένα παιδί μπορεί να γυρίσει σπίτι από το σχολείο μια μέρα κοροϊδεύοντας έναν συμμαθητή του επειδή είναι διαφορετικός.

Οι γονείς μπορούν να συζητήσουν την ανοχή και τη συμπόνια για εκείνους που είναι διαφορετικοί με το παιδί, το οποίο με τη σειρά του επιστρέφει στο σχολείο και μοιράζεται αυτές τις ιδέες με άλλα παιδιά.οι οποίοι στη συνέχεια φιλτράρουν αυτές τις πληροφορίες στις οικογένειές τους. Οι οικογένειες επηρεάζουν το περιβάλλον τους και ταυτόχρονα το περιβάλλον επηρεάζει τις οικογένειες. Η προσαρμοστικότητα είναι η ικανότητα μιας οικογένειας να αλλάζει πρότυπα ανταποκρινόμενη σε μεταβαλλόμενες συνθήκες, όπως αναπτυξιακές ή περιστασιακές κρίσεις ή περιστατικά. Για παράδειγμα, μια οικογένεια που κάνει απαγόρευση κυκλοφορίας αργότερα για έναν έφηβο που ήταν υπεύθυνος αλλά επιθυμεί να μείνει έξω λίγο αργότερα, δείχνει προσαρμοστικότητα στις μεταβαλλόμενες αναπτυξιακές ανάγκες του παιδιού. Οι οικογένειες πρέπει να αλλάξουν και να αναδιαρθρωθούν για να επιβιώσουν και να ευδοκιμήσουν. Η ισοδυναμία είναι η ικανότητα μιας οικογένειας να επιτύχει παρόμοιους στόχους, αλλά με διαφορετικούς τρόπους. Για παράδειγμα, δεν είναι όλοι οι γονείς ίδιοι. Ωστόσο, οικογένειες με διαφορετικά στυλ ανατροφής μπορεί να έχουν παιδιά που συμπεριφέρονται με αποδεκτό τρόπο. Αυτό δείχνει την ικανότητα των οικογενειακών συστημάτων να επιτύχουν τους ίδιους στόχους, αλλά από διάφορες διαφορετικές διαδρομές. Το αντίθετο της ισοδυναμίας είναι η ισοδυναμία. Η ισοδυναμία συμβαίνει όταν η ίδια αιτία μπορεί να παράγει διαφορετικά αποτελέσματα. Τόσο η ισοδυναμία όσο και η ισοδυναμία αναφέρονται στην ιδέα ότι δεν υπάρχουν μεμονωμένες αιτίες ή αποτελέσματα στη θεωρία συστημάτων.

Μερικές φορές οι οικογένειες ελαχιστοποιούν την ανταλλαγή με το περιβάλλον τους, ειδικά αν αυτό το περιβάλλον θεωρείται ότι απειλεί την ακεραιότητα του συστήματος. Για παράδειγμα, οι Amish έχουν ισχυρά όρια μεταξύ του έξω κόσμου και του κόσμου τους, προκειμένου να διατηρήσουν τα πολιτιστικά και θρησκευτικά ιδεώδη. Από την αρνητική πλευρά ενός κλειστού συστήματος, ορισμένες οικογένειες μπορεί να επιθυμούν να προστατεύσουν ένα μυστικό, όπως η σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση, και έτσι να αποφύγουν τον έξω κόσμο, έτσι ώστε κανείς να μην γνωρίζει τι συμβαίνει στην οικογένεια.

Ένα σύστημα σε οποιοδήποτε άκρο της ανοιχτότητας / κλειστότητας βρίσκεται σε μέγιστη αταξία και αποσύνθεση, που αναφέρεται ως εντροπία. Ένα σύστημα πρέπει να βρει μια ισορροπία διαπερατών ορίων, έτσι ώστε να μπορεί να είναι ανοικτό για να λάβει τις πληροφορίες που χρειάζεται για να επιβιώσει και να κλείσει τις πληροφορίες που απειλούν τον ακέραιο αριθμό του συστήματος. Μια τέτοια ισορροπία ονομάζεται negentropy. Υποδεικνύει ένα σύστημα με τη μέγιστη σειρά. Συνήθως, οι οικογενειακοί θεραπευτές συναντούν οικογένειες σε κατάσταση εντροπίας και είναι δουλειά τους να βοηθήσουν στην αποκατάσταση της negentropy στο οικογενειακό σύστημα.

Τα ανοικτά συστήματα ανταλλάσσουν πληροφορίες με το περιβάλλον τους. Οι οικογένειες ανταλλάσσουν πληροφορίες μέσω της συμπεριφοράς και της επικοινωνίας. Όλη η συμπεριφορά είναι επικοινωνία και είναι αδύνατο να μην επικοινωνήσουμε (Watzlawick, Beavin και Jackson, 1967). Ακόμα και καθώς κάθεστε διαβάζοντας αυτό το βιβλίο αυτή τη στιγμή, επικοινωνείτε με τους γύρω σας – ίσως δείχνετε ότι μελετάτε (με τη σιωπηλή σας ανάγνωση), ότι βαριέστε (χασμουριέται) ή ότι ενδιαφέρεστε (από το βλέμμα στο πρόσωπό σας καθώς διαβάζετε). Η επικοινωνία χρησιμεύει ως είσοδος και έξοδος στο σύστημα.

Υπάρχουν δύο τύποι επικοινωνίας: ψηφιακή και αναλογική. Η ψηφιακή επικοινωνία είναι ο λεκτικός τρόπος επικοινωνίας, ο προφορικός λόγος ή το περιεχόμενο της επικοινωνίας. Η αναλογική επικοινωνία είναι ο συνδυασμός του μη λεκτικού τρόπου επικοινωνίας (π.χ. τόνος φωνής, κλίση φωνής, χειρονομίες, έκφραση προσώπου και στάση σώματος) και το πλαίσιο του μηνύματος. Είναι η αναλογική επικοινωνία ή διαδικασία επικοινωνίας που ενδιαφέρει περισσότερο τους οικογενειακούς θεραπευτές επειδή αυτό· Η επικοινωνία μας λέει για τις διαπροσωπικές σχέσεις.

Στην οικογενειακή θεραπεία, ο θεραπευτής συνήθως επικεντρώνεται πολύ περισσότερο στην αναλογική επικοινωνία στη συνεδρία οικογενειακής θεραπείας. Εξετάζει τη διαδικασία της επικοινωνίας και την αποκρυπτογραφεί από την άποψη του τι σημαίνει σχετικά με τη σχέση των μελών της οικογένειας με τους άλλους. Το περιεχόμενο των όσων λέγονται είναι πολύ λιγότερο σημαντικό από το πώς λέγονται.

Για παράδειγμα, σκεφτείτε ότι η ψηφιακή επικοινωνία (περιεχόμενο) είναι η ίδια στα ακόλουθα μηνύματα, αλλά η αναλογική επικοινωνία είναι διαφορετική και στα τρία παραδείγματα:

• Αν κάποιος πει, «Έι, πρέπει να βρεθούμε κάποια στιγμή», με χαρούμενο τόνο και φιλικό χαμόγελο, πιθανότατα θα το θεωρούσατε μια πρόσκληση να κάνετε κάτι διασκεδαστικό με αυτό το άτομο.
• Αν κάποιος πει, «Έι, πρέπει να βρεθούμε κάποια στιγμή», με λίγο πάθος ή ενδιαφέρον για τη φωνή του, ενώ κοιτάζει μακριά, μπορεί να νομίζετε ότι είναι ευγενικός, αλλά δεν ενδιαφέρεται να συναντηθεί πραγματικά.
• Για άλλη μια φορά, το "Ει, θα πρέπει να βρεθούμε κάποια στιγμή" μπορεί να έχει ένα πολύ διαφορετικό μήνυμα εάν το πλαίσιο είναι ότι περπατάτε στο διάδρομο μιας φυλακής και το άτομο που στέλνει το μήνυμα είναι κρατούμενος.

Εάν η διαδικασία και το περιεχόμενο του μηνύματος δεν είναι σύμφωνα,  μπορεί να προκύψει  ένα διπλό μήνυμα. Αν κάποιος πει, «Φαίνεσαι πραγματικά ωραίος σήμερα», αλλά γυρίζει τα μάτια του σαρκαστικά ενώ το λέει, λαμβάνετε ένα διπλό μήνυμα. Η επικοινωνία είναι το κλειδί για κάθε μορφή ψυχοθεραπείας.

Οι οικογενειακοί θεραπευτές προσβλέπουν στην επικοινωνία για να ρυθμίσουν το οικογενειακό σύστημα. Αν και το περιεχόμενο είναι σημαντικό για τον οικογενειακό θεραπευτή να εξετάσει, αυτός ή αυτή θα παρακολουθεί συνεχώς τη διαδικασία  επικοινωνίας της οικογένειας, καθώς εκεί συμβαίνουν οι είσοδοι και οι έξοδοι στο σύστημα.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ: Hecker, L. L., Mims, G. A., & Boughner, S. R. (2015). General systems theory, cybernetics, and family therapy. In J. L. Wetchler & L. L. Hecker (Eds.), An introduction to marriage and family therapy (2nd ed., pp. 39–67). Routledge.

(ΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥΣ ΣΚΟΠΟΥΣ)

by Κωνσταντίνος Μπλέτσος