Η επιστήμη της ανθεκτικότητας
Η μείωση των επιπτώσεων των δυσμενών εμπειριών (Adverse Childhood Experiences) στην υγιή ανάπτυξη των μικρών παιδιών είναι ζωτικής σημασίας για την πρόοδο και την ευημερία οποιασδήποτε κοινωνίας. Ωστόσο, δεν βιώνουν όλα τα παιδιά μόνιμη βλάβη ως αποτέλεσμα των δυσμενών πρώιμων εμπειριών τους. Κάποια παιδιά μπορεί να επιδείξουν "ανθεκτικότητα", ή μια προσαρμοστική απάντηση σε σοβαρές δυσκολίες. Μια καλύτερη κατανόηση του γιατί μερικά παιδιά τα πάνε καλά παρά τις πρώιμες αντιξοότητες είναι σημαντική επειδή μπορεί να μας βοηθήσει να σχεδιάσουμε πολιτικές και προγράμματα ικανά να βοηθήσουν περισσότερα παιδιά να αξιοποιήσουν πλήρως τις δυνατότητές τους.
Ένας τρόπος για να κατανοήσουμε την ανάπτυξη της ανθεκτικότητας είναι η απεικόνιση μιας κλίμακας ισορροπίας (βλ. εικόνα παρακάτω). Οι προστατευτικές εμπειρίες και οι προσαρμοστικές δεξιότητες από τη μία πλευρά αντισταθμίζουν σημαντικές αντιξοότητες από την άλλη. Η ανθεκτικότητα είναι εμφανής όταν η υγεία και η ανάπτυξη ενός παιδιού είναι στραμμένες προς τη θετική κατεύθυνση, ακόμη και όταν ένα βαρύ φορτίο παραγόντων στοιβάζεται στην αρνητική πλευρά.
Η κατανόηση όλων των επιρροών που θα μπορούσαν να ανατρέψουν την κλίμακα προς τη θετική κατεύθυνση είναι ζωτικής σημασίας για την κατάρτιση αποτελεσματικότερων στρατηγικών για την προώθηση της υγιούς ανάπτυξης ενόψει των σημαντικών αντιξοοτήτων που αντιμετωπίζουν τα συγκεκριμένα παιδιά.
Όταν οι θετικές εμπειρίες υπερτερούν των αρνητικών εμπειριών, η «κλίμακα» ενός παιδιού γέρνει προς την πλευρά των θετικών αποτελεσμάτων
Η ανθεκτικότητα απαιτεί υποστηρικτικές σχέσεις και ευκαιρίες για την ανάπτυξη δεξιοτήτων.
Ανεξάρτητα από την πηγή των δυσκολιών, ο πιο κοινός παράγοντας για τα παιδιά που τα πάνε εντέλει καλά, είναι η υποστήριξη τουλάχιστον μιας σταθερής και αφοσιωμένης σχέσης με έναν γονέα, φροντιστή ή άλλο ενήλικα. Αυτές οι σχέσεις είναι το ενεργό συστατικό για την οικοδόμηση ανθεκτικότητας: παρέχουν την εξατομικευμένη ανταπόκριση, τα θεμέλια και την προστασία που μπορούν να εμποδίσουν τα παιδιά από την ανάπτυξή ψυχολογικών διαταραχών.
Οι σχέσεις βοηθούν επίσης τα παιδιά να αναπτύξουν βασικές ικανότητες — όπως η ικανότητα σχεδιασμού, η παρακολούθηση και ρύθμιση της συμπεριφοράς και η προσαρμογή στις μεταβαλλόμενες συνθήκες — που τους επιτρέπουν να ανταποκρίνονται καλύτερα στις αντιξοότητες που αντιμετωπίζουν.
Αυτός ο συνδυασμός υποστηρικτικών σχέσεων, προσαρμοστικής ανάπτυξης δεξιοτήτων και θετικών εμπειριών αποτελεί τη βάση της ανθεκτικότητας.
Η ανθεκτικότητα προκύπτει από μια δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ εσωτερικών προδιαθέσεων και εξωτερικών εμπειριών.
Τα παιδιά που τα πάνε καλά απέναντι σε σημαντικές δυσκολίες συνήθως δείχνουν κάποιο βαθμό φυσικής αντίστασης στις αντιξοότητες και διατηρούν ισχυρές σχέσεις με τους σημαντικούς ενήλικες στην οικογένεια και την κοινότητά τους. Πράγματι, αυτή η αλληλεπίδραση μεταξύ βιολογίας και περιβάλλοντος είναι που χτίζει τις ικανότητες να αντιμετωπιστούν οι αντιξοότητες και να ξεπεραστούνε οι απειλές για την υγιή ανάπτυξη.
Η ανθεκτικότητα, επομένως, είναι το αποτέλεσμα ενός συνδυασμού προστατευτικών παραγόντων.
Ούτε τα ατομικά χαρακτηριστικά ούτε το κοινωνικό περιβάλλον από μόνα τους είναι πιθανό να παράγουν θετικά αποτελέσματα για τα παιδιά που βιώνουν παρατεταμένες περιόδους τοξικού στρες.
Η εκμάθηση της αντιμετώπισης διαχειρίσιμων απειλών για τη σωματική και κοινωνική μας ευημερία είναι ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη ανθεκτικότητας.
Δεν είναι όλο το άγχος επιβλαβές. Υπάρχουν πολλές ευκαιρίες στη ζωή κάθε παιδιού να βιώσει διαχειρίσιμο άγχος - και με τη βοήθεια υποστηρικτικών ενηλίκων, αυτό το "θετικό άγχος" μπορεί να είναι ευεργετικό. Με την πάροδο του χρόνου, τόσο το σώμα μας όσο και ο εγκέφαλός μας αρχίζουν να αντιλαμβάνονται αυτούς τους στρεσογόνους παράγοντες ως όλο και πιο διαχειρίσιμους και σταδιακά γινόμαστε ικανότεροι να αντιμετωπίσουμε τα εμπόδια και τις δυσκολίες της ζωής, τόσο σωματικά όσο και διανοητικά. Ωστόσο, όταν οι αντιξοότητες καθίστανται συντριπτικές και οι υποστηρικτικές σχέσεις δεν είναι διαθέσιμες, το άγχος μετατρέπεται σε τοξικό και "ανατρέπει την κλίμακα" προς τα αρνητικά αποτελέσματα.
Μερικά παιδιά ανταποκρίνονται με πιο ακραίους τρόπους τόσο σε αρνητικές όσο και σε θετικές εμπειρίες.
Αυτά τα εξαιρετικά ευαίσθητα άτομα παρουσιάζουν αυξημένη ευπάθεια σε αγχωτικές συνθήκες, αλλά ανταποκρίνονται με εξαιρετικά θετικούς τρόπους σε περιβάλλοντα που παρέχουν ζεστασιά και υποστήριξη. Ως εκ τούτου, τα προγράμματα που παρέχουν αποτελεσματικά ανταποκρινόμενες σχέσεις σε παιδιά που αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσκολίες μπορεί να δουν δραματικές (προς την θετική κατεύθυνση) ανατροπές στα ίδια τα παιδιά που φαίνεται να είναι “ικανά μόνο για το χειρότερο”.
Η ανθεκτικότητα μπορεί να αναπτυχθεί σε οποιαδήποτε ηλικία, αλλά νωρίτερα είναι καλύτερα.
Τα άτομα δεν χάνουν ποτέ εντελώς την ικανότητά τους να βελτιώσουν τις ικανότητές τους στην αντιμετώπιση των αντιξοοτήτων και συχνά μαθαίνουν πώς να προσαρμόζονται στις νέες προκλήσεις. Ο εγκέφαλος και άλλα βιολογικά συστήματα είναι πιο προσαρμόσιμα νωρίς στη ζωή και η ανάπτυξη που συμβαίνει τα πρώτα χρόνια θέτει τα θεμέλια για ένα ευρύ φάσμα ανθεκτικών συμπεριφορών. Ωστόσο, η ανθεκτικότητα διαμορφώνεται καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής από τη συσσώρευση εμπειριών –τόσο καλών όσο και κακών– και τη συνεχή ανάπτυξη προσαρμοστικών δεξιοτήτων αντιμετώπισης που συνδέονται με αυτές τις εμπειρίες. Αυτό που συμβαίνει νωρίς μπορεί να έχει μεγαλύτερη σημασία, αλλά ποτέ δεν είναι αργά για να οικοδομήσουμε ανθεκτικότητα.
Επιπτώσεις στην πολιτική και την πρακτική
Οι δυνατότητες που στηρίζουν την ανθεκτικότητα μπορούν να ενισχυθούν σε οποιαδήποτε ηλικία. Οι κατάλληλες για την ηλικία δραστηριότητες που έχουν εκτεταμένα οφέλη για την υγεία μπορούν επίσης να βελτιώσουν την ανθεκτικότητα. Για παράδειγμα, οι τακτικές πρακτικές σωματικής άσκησης και μείωσης του στρες, καθώς και τα προγράμματα που χτίζουν ενεργά την εκτελεστική λειτουργία και τις δεξιότητες αυτορρύθμισης, μπορούν να βελτιώσουν τις ικανότητες των παιδιών και των ενηλίκων να αντιμετωπίσουν, να προσαρμοστούν και ακόμη και να αποτρέψουν τις αντιξοότητες στη ζωή τους. Οι ενήλικες που ενισχύουν αυτές τις δεξιότητες από μόνοι τους μπορούν να διαμορφώσουν θετικές συμπεριφορές για τα παιδιά τους, βελτιώνοντας έτσι την ανθεκτικότητα της επόμενης γενιάς.
Μπορούμε να αποτρέψουμε τις περισσότερες μορφές σοβαρών δυσκολιών που αντιμετωπίζουν τα μικρά παιδιά και οι γονείς τους.
Οι ακραίες αντιξοότητες, όπως ο πόλεμος ή η περιβαλλοντική καταστροφή, σχεδόν πάντα δημιουργούν σοβαρά προβλήματα που απαιτούν θεραπεία. Τα πιο συνηθισμένα –και αποτρέψιμα– ερεθίσματα του τοξικού στρες σε οικογένειες και κοινότητες περιλαμβάνουν τις συχνά αλληλένδετες απειλές της φτώχειας, του εγκλήματος, των ψυχικών ασθενειών, της κατάχρησης ουσιών, των διακρίσεων και της κοινοτικής βίας. Οι στρατηγικές που δημιουργούν ικανότητες για παιδιά και ενήλικες λειτουργούν καλύτερα όταν ενσωματώνονται σε συμπληρωματικές πολιτικές που μειώνουν συλλογικά το βάρος του άγχους στις οικογένειες. Για παράδειγμα, τα προγράμματα κατ' οίκον επίσκεψης που καθοδηγούν νέους γονείς για το πώς να αλληλεπιδρούν θετικά με τα παιδιά θα μπορούσαν να συντονιστούν με θεραπευτικές παρεμβάσεις για την κατάχρηση ουσιών, την αντιμετώπιση της ψυχικής ασθένειας και την υψηλής ποιότητας πρώιμη φροντίδα και εκπαίδευση.
Απόδοση και επιμέλεια κειμένου: Κ. Δ. Μπλέτσος
An Introduction to the Good Thinking ‘Coping with Trauma’ Workbook
Στο βιβλίο εργασίας που ακολουθεί παρουσιάζονται μια σειρά από απλές ασκήσεις που μπορούν να βοηθήσουν αποτελεσματικά τους ανθρώπους που υποφέρουν απ' την οδυνηρή αναβίωση ενός παρελθοντικού τραύματος.
Copyright: Good Thinking, an NHS-approved digital wellbeing service, has collaborated with Caroline Harrison, a Cognitive Behavioural Therapist at the Centre for Anxiety Disorders and Trauma, South London and Maudsley NHS Foundation Trus
Πως μιλάμε στα παιδιά για το διαζύγιο
Ζούμε σε μια εποχή μακρόχρονης και γενικευμένης κρίσης, κρίσης οικονομικής θεσμών άλλα και αξιών. Η κρίση πρωτίστως σημαίνει αναπροσαρμογή σε μια ταχέως μεταβαλλόμενη κοινωνική πραγματικότητα. Η οικογένεια, ως βασικό κύτταρο του κοινωνικού ιστού, διανύει μια μεταβατική φάση και ως ζωντανός οργανισμός χρειάζεται αναπροσαρμογή.
Το διαζύγιο αποτελεί έναν πολύ ισχυρό παράγοντα κινδύνου για τη δημιουργία κρίσης στην οικογένεια. Όπως κάθε κρίση παρουσιάζεται με ορισμένα συναισθηματικά χαρακτηριστικά που λίγο ως πολύ επηρεάζουν το κάθε μέλος και ιδιαίτερα τα παιδιά.
Το διαζύγιο βιώνεται ως μια διαδικασία πένθους, που εμπεριέχει μια σειρά αλλη- λοεπικαλυπτόμενων σταδίων: άρνηση, απώλεια, κατάθλιψη, θυμό και αμφιθυμία, επαναπροσδιορισμό της προσωπικής ταυτότητας και νέα σχέδια για τη ζωή.
Δεν υπάρχουν επομένως ανώδυνα διαζύγια και δεν υπάρχει περίπτωση τα παιδιά μιας οικογένειας να βγουν αλώβητα από μια τέτοια έντονη και συναισθηματικά φορτισμένη κατάσταση.
Με ψυχολογικούς όρους μιλώντας οι παρεμβάσεις των γονέων αλλά και των ειδικών (ψυχολόγων – συμβούλων γάμου – νομικών- δικαστικών αρχών --εκπαιδευτικών ) θα πρέπει να εστιάζουν στον περιορισμό της βλάβης (harm reduction) και την εν εύθετο χρόνω αποκατάσταση των βλαβερών επιδράσεων του διαζυγίου στα παιδιά
ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΑΖΥΓΙΟΥ
Πέρα από τις άμεσες συναισθηματικές επιπτώσεις του πένθους οι έρευνες έχουν δείξει ότι τα παιδιά στην συνθήκη ενός διαζυγίου βιώνουν μικρότερη οικονομική ασφάλεια, έχουν χαμηλότερες ακαδημαϊκές επιδόσεις αλλά και μικρότερα ποσοστά απασχολησιμότητας ως νεαροί ενήλικες.
Απο την άλλη μεριά παράγοντες όπως η ηλικία των παιδιών, ο χρόνος που μεσολάβησε απ το διαζύγιο, το γονεϊκό στυλ, η οικονομική σταθερότητα, η μορφή της γονικής σύγκρουσης πριν και μετά το διαζύγιο, είναι αποφασιστικής σημασίας για την ικανότητα προσαρμογής των παιδιών.
Να θυμάστε ότι η επανασύσταση της αρχικής οικογένειας είναι συχνά το φαντασιακό ζητούμενο των παιδιών ακόμη και με την παρέλευση δεκαετιών απ’ το διαζύγιο των γονιών τους.
ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ
Πολλές φορές οι γονείς εμπλέκουν τα παιδιά στις διαμάχες τους και επιχειρούν να τα έχουν συμμάχους στον “πόλεμο” εναντίον του άλλου γονέα.
Τα παιδιά όμως, σε μια τέτοια συνθήκη βιώνουν σύγχυση και συναισθηματικό διχασμό, καθώς σε κάθε επιλογή τους θα έχουν αναγκαστικά να αντιμετωπίσουν τα αφόρητα συναισθήματα του φόβου της απόρριψης αλλά και της ενοχής απέναντι στον ένα από τους δυο γονείς τους.
Ενα σημαντικό μήνυμα προς τους γονείς είναι να μην λησμονούν ότι οι άνθρωποι χωρίζουν από σύζυγοι και όχι από γονείς των παιδιών τους
Είναι επομένως απόλυτα απαραίτητο να αποφεύγεται η χρησιμοποίηση των παιδιών από τους γονείς, στο βαθμό που μια τέτοια πρακτική προκαλεί έντονες συναισθηματικές συγκρούσεις και αναστέλλει τις διαδικασίες προσαρμογής τους στη μετά το διαζύγιο εποχή.
Ενισχυτικοί παράγοντες στην προσαρμογή των παιδιών είναι:
- H σωστή ενημέρωση από τους γονείς, ο διάλογος για το διαζύγιο και τις αιτίες του (αναλόγως φυσικά της ηλικίας τους) , ο περιορισμός στις διαμάχες των γονέων και η ικανότητα αυτού που έχει την επιμέλεια για ουσιαστική επικοινωνία, φροντίδα και επίβλεψη.
- H ποιότητα των σχέσεων του παιδιού με τους γονείς του πριν και μετά το διαζύγιο. Ειδικότερα, η σχέση του παιδιού με τον γονέα που φεύγει είναι ιδιαίτερα σημαντική. Η ασυνεπής και σπάνια επικοινωνία μπορεί να ερμηνευθεί ως έλλειψη αγάπης και ενδιαφέροντος.
- Η ενσυναισθητική στάση (που σημαίνει την ικανότητα των γονέων να μπαίνουν στη θέση των παιδιών τους και να βιώνουν τα συναισθήματα τους), και η ανοιχτή ακρόαση χωρίς κριτική απέναντι στα επώδυνα συναισθήματα των παιδιών τους.
- Η σταδιακή αποκατάσταση του αισθήματος ασφάλειας και η έμπρακτη διαβεβαίωση των πραγματικών αισθημάτων της αγάπης απέναντι στα παιδιά, που είναι ίσως η λυδία λίθος για την ομαλή ψυχοκοινωνική τους εξέλιξη.
Το σύνδρομο XYY
Μέχρι το 1961 η χρωμοσωμική έρευνα του χρωμοσώματος Χ ήταν η μόνη εφαρμόσιμη έρευνα και το γεγονός αυτό καθιστούσε αδύνατη την ταυτοποίηση ανδρών με ένα επιπλέον χρωμόσωμα Υ. Μέχρι τότε είχαν ταυτοποιηθεί μόνο τα σύνδρομα Klinefelter (XXY) καιTurner's (XO). Την πρώτη ταυτοποίηση έκανε ο Sandberg και οι συνεργάτες του καθώς ανακάλυψαν ένα επιπλέον χρωμόσωμα Υ σε ένα φαινοτυπικά φυσιολογικό άνδρα.
Το 1965 ο Jacobs και οι συνεργάτες του δημοσίευσαν εργασία που συνδέει το χρωμοσωμικό σύνδρομο XYY και την εγκληματική προσωπικότητα, βρίσκοντας επτά περιπτώσεις του καρυότυπου XYY σε μια μελέτη με δείγμα 197 ατόμων σε ψυχιατρείο του Εδιμβούργου.
Την έρευνα του Jacobs συνέχισαν στην πορεία οι Casey, Price και οι συνεργάτες τους παρέχοντας επιπλέον πληροφορίες για την χρωμοσωμική αυτή ανωμαλία.
Το σύνδρομο XYY είναι μια συγγενής χρωμοσωμική ανωμαλία που είναι ιδιόμορφη μόνο για τους άνδρες. Περίπου 1 αγόρι στα 1000 γεννιέται με το σύνδρομο ΧΥΥ. Τα άτομα αυτά έχουν στα κύτταρά τους 47 χρωμοσώματα αντί για 46 που έχουν τα φυσιολογικά άτομα. Φέρουν δύο Υ χρωμοσώματα κι ένα Χ (47,ΧΥΥ) σε αντίθεση με τους υπόλοιπους άντρες που έχουν ένα Υ και ένα Χ χρωμόσωμα (46,ΧΥ). Η επίδραση του επιπλέον Υ χρωμοσώματος ποικίλει σε μεγάλο βαθμό.
Η παρουσίαση έγινε στα πλάισια του εκπαιδευτικού προγράμματος του ΚΟΚΕΨΥΠΕ ΠΑΛΛΗΝΗΣ.
Η επιμέλεια της παρουσίασης ανήκει στην συνάδελφο Ψυχολόγο κ. Ελένη Σαραγά.
Εγκεφαλικές συνδέσεις
“Είναι σημαντικό όλοι οι άνθρωποι που αλληλοεπιδρούν με παιδιά να κατανοήσουν την αρχιτεκτονική του εγκεφάλου επειδή οι εμπειρίες παίζουν έναν πραγματικά ισχυρό ρόλο στην ανάπτυξη του.
Ο εγκέφαλος είναι γενετικά προγραμματισμένος να κάνει συνδέσεις, αλλά το αν αυτές οι συνδέσεις παραμείνουν, γίνουν ισχυρές και μόνιμες ώστε να είναι διαθέσιμες καθ’ όλη την διάρκεια της ζωής του παιδιού, εξαρτάται από τις ενισχυτικές εμπειρίες που θα λάβει ο παιδικός εγκέφαλος απ΄ το περιβάλλον. Θέλουμε οι γονείς να ενισχύσουν τα εγκεφαλικά κυκλώματα των παιδιών.
Θέλουμε οι καθηγητές να κάνουν το ίδιο. Σε επίπεδο πολιτικής, θέλουμε οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής να ψηφίζουν για πράγματα που θα δώσουν σε όλα τα παιδιά αυτή την ευκαιρία.”
Dr. ]udy Cameron Professor of Psychiatry, University of Pittsburgh
Τοξικοί άνθρωποι
Αν υπάρχει μια ταμπέλα που με εκνευρίζει αφόρητα στους ανθρώπους είναι το "τοξικός". Κάτι σαν κοινωνικό απόβλητο. Και οι σχέσεις μας (των μη τοξικών) με αυτούς τους τοξικούς ανθρώπους χαρακτηρίζονται ως τοξικές ή επιβλαβείς ή ραδιενεργές.
Όλοι είμαστε τοξικοί, όπως είμαστε και ιαματικοί. Και ενδέχεται η "τοξικότητα" μας να μην έχει να κάνει με τις προθέσεις μας. Οι αγνές μας προθέσεις, η αγάπη μας για παράδειγμα μπορεί να γίνει ιδιαίτερα τοξική για ανθρώπους που μεγάλωσαν σε στερητικά περιβάλλοντα.
Η οργή μας ακόμη και το μίσος μας αντίθετα μπορεί, σε κάποιες συνθήκες, να αποδειχθούν βοηθητικές σε κάποιους άλλους.
Στην θεραπεία οι άνθρωποι ξανα- μαθαίνουν να εμπιστεύονται τα συναισθήματα τους, τον Αλλο, μαθαίνουν να αγαπούν, να ερωτεύονται. Όχι με τον τρόπο που κρίνουμε οι θεραπευτές πως θα όφειλα να το κάνουν και όχι τους ανθρώπους που - αν μας επιτρέπαν- θα διαλέγαμε για εκείνους.
Και δεν μας το επιτρέπουν- ευτυχώς- για να αποδείξουν πως η θεραπεία δουλεύει.
Η θεραπεία θέλει τον άνθρωπο ικανό να κρίνει τα της ζωής του. Η θεραπεία είναι ένα δώρο. Κι ο Θεραπευτής δεν είναι Θεός, δεν ποιεί τίποτε, δεν καθορίζει τις μοίρες και τις αποφάσεις των ανθρώπων. Είναι ένα είδος προφήτη, ιεραπόστολου, διαμεσολαβεί μεταξύ του θεραπευτικού λόγου και του ανθρώπου. Και κομίζει δώρα ακριβά και ευθύνες στους ανθρώπους. Τους δίνει το κλειδί να ανοίξουν τις σφραγισμένες πόρτες της ζωής τους, αλλά δεν τους αποκαλύπτει τι κρύβεται απο πίσω, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν ξέρει..
Πολλές φορές -ιδιαίτερα όταν δουλεύουμε με παιδιά - γινόμαστε "γονείς". Και στην ψυχή των θεραπευμένων μας αποκτάμε τις μυθικές διαστάσεις ενός φαντασιακού Υπερεγώ που κρίνει, δικάζει και καταδικάζει συμπεριφορές και (κυρίως) συναισθήματα.
Όταν γινεται αυτο, ενα πράγμα έχει συμβεί. Έχουμε ξεφύγει απ τον θεραπευτικό μας ρόλο, έχουμε υποκύψει στην βολική πατερναλιστική πλάνη του ελέγχου και της εμπειρικής γνώσης.
Και τότε οφείλουμε να προσδιορίσουμε εκ νέου τη θέση μας στον σχεσιακό χάρτη. Και φυσικά -ανεξάρτητα των καλών μας προθέσεων- να ζητήσουμε συγνώμη. Οι Θεραπευόμενοι μας έχουν ευθύνη για τις επιλογές της ζωής τους και οφείλουν να απολογούνται μόνο στον εαυτό τους. Δεν ισχύει το ίδιο για τους θεραπευτές, Εμείς οφείλουμε να απολογούμαστε πρώτα στους θεραπευομενούς μας....
Η ανηθικότητα του βιασμού!
Κάθε φορά που ανακύπτει ένα ζήτημα βιασμού, δημιουργείται τεχνηέντως κατά την άποψη μου μια πόλωση που επιχειρεί να εξισώσει την ανηθικότητα των πράξεων με την "ανηθικότητα" των προθέσεων!. Στην "ανηθικότητα" των προθέσεων μια αλληλουχία συμπεριφορικών επίλογών καθόλα κατανοητή και παντελώς νόμιμη (επιλογή στο ρούχο, στη διασκέδαση, στην επιλογή φίλων, στη χρήση αλκοόλ κλπ.) αποκτά παρεκλίνουσα σημασιοδότηση με σκοπό την ηθική εξόντωση του θύματος και την εξισορρόπηση του με την εγκληματική συμπεριφορά του θύτη.
Η γυναίκα που ξενυχτάει και πίνει απεμπολεί αυτόματα το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης στο σώμα της και καθίσταται όμηρος μια ιδιόρρυθμης κηδεμονίας από το εξουσιαστικό κοινωνικό βλέμμα!
Ας πρόσεχε! Πήγαινε γυρεύοντας! Τα ήθελε και τα έπαθε!
Έχουμε μιλήσει πολλές φορές για τις γυναίκες που πρόσεχαν και τα έκαναν όλα σωστά! Ας μιλήσουμε και για τις γυναίκες που κάνανε λάθος! Εκείνες τις γυναίκες που κάποια βραδιά ήπιαν παραπάνω, χόρεψαν, γλέντησαν, φλέρταραν, μπήκαν στο λάθος αυτοκίνητο, βρέθηκαν στο λάθος σπίτι, με τα λάθος άτομα.
Και δεν σκοπεύω να σας κουράσω με υπεκφυγές και δεύτερες σκέψεις! Και σε αυτή την περίπτωση, όπως και σε κάθε άλλη, η ερωτική επαφή απαιτεί ΣΥΝΑΙΝΕΣΗ. Η συναίνεση προϋποθέτει συνείδηση και καθαρή κρίση που θα οδηγήσουν σε μια κατάφαση! Σε ένα απαρέγκλιτο ΝΑΙ. Κι εδώ υπάρχει ένα λεπτό σημείο που απαιτεί προσοχή! Η απουσία άρνησης δεν συνεπάγεται έγκριση.
ΤΟ ΟΤΙ ΔΕΝ ΕΙΠΕ ΟΧΙ ΜΙΑ ΓΥΝΑΙΚΑ ΔΕΝ ΣΥΝΕΠΑΓΕΤΑΙ ΟΤΙ ΕΙΠΕ ΝΑΙ!
Και στην φάση αυτή, ουδεμία πράξη μπορεί να γίνει άνευ συναινέσεως έχοντας κατά νου την «σιωπηρή αποδοχή» που υπαινίσσεται την εύλογη, αναμενόμενη και εν πολλοίς δίκαια κατάληξη της ακολουθίας λαθών στις επιλογές και την κρίση μιας γυναίκας!
Δεν υφίσταται καμιά σιωπηρή αποδοχή! Ιδίως σε τέτοιες περιπτώσεις η ευθύνη των αντρών δεν είναι απούσα, αντιθέτως είναι αυξημένη γιατί έχοντας δίπλα τους μια ημι-λιποθυμη ή λιπόθυμη κοπέλα φέρουν από τον νόμο ευθύνη να μεριμνήσουν για την "λύτρωση της από κίνδυνο ζωής" ( άρθρο 2, παράγραφος 4, του νόμου 960/1979) .
Αυτό προβλέπει ο νόμος για κάθε άνθρωπο ευρισκόμενο σε θέση κινδύνου και αδύναμο να υπερασπιστεί τον εαυτό του.
Και για εκείνους (τους όχι λίγους δυστυχώς) που θεωρούν ότι το αλκοόλ και τα ναρκωτικά είναι ο εύκολος δρόμος για το σεξ, θα τους απογοητεύσω, αλλά είναι ο απαγορευμένος δρόμος. Γιατί η χρήση ουσιών ή/και αλκοόλ συνεπάγεται μειωμένες αντιστάσεις, ελλιπή ή ανύπαρκτη κρίση, μερική ή ολική απώλεια συνείδησης.
Και η ερωτική πράξη σε αυτές τις συνθήκες αποτελεί ασέλγεια, είναι πράξη κακουργηματική.
Και αν σκεφτεί κάποιος ότι το κακό είναι μικρό μιας και το θύμα δεν θα θυμάται και πολλά, να ενημερώσω ότι εκτός από την μνήμη της συνείδησης υπάρχει και η σωματική μνήμη που καταγράφει το τραυματικό γεγονός με τον ίδιο τρόπο που θα το έκανε εν συνειδήση!
Και κάθε ερωτική πράξη υπό αυτές τις συνθήκες συνιστά μια βάναυση πράξη ασέλγειας, παραβίασης και κακοποίησης που οφείλει να καταδικάζεται με κατηγορηματικό τρόπο από κάθε νοήμονα άνθρωπο ανεξαρτήτως φύλου.
Γυναικοκτονίες
Η ανάλυση του προφανούς
Άλλο ένα έγκλημα. Από εκείνα που θα μετρήσουν πολλά χτυπήματα σε πληκτρολόγια και οθόνες κινητών. Όλοι θέλουμε να γράψουμε κάτι, όλοι θέλουμε να εκφράσουμε τον αποτροπιασμό μας, την συναισθηματική μας φόρτιση, την συμπαράσταση μας στην οικογένεια που πενθεί. Αλλά τι να γράψεις ακριβώς? Τι να πεις που να μην φανεί κοινότυπο και τετριμμένο. Και τι να γράψεις το διαφορετικό σε σχέση με ότι είχες γράψει για τα εγκλήματα που προηγήθηκαν, τι να γράψεις ώστε να μην εξαντληθείς μπρος στα εγκλήματα που θα ακολουθήσουν?
Πιθανά δεν γίνεται. Και δεν γίνεται καθόσον η συζήτηση εξαντλείται στα αυτονόητα. Και τα αυτονόητα είναι δύσκολα καθότι σου προσθέτουν βάρος και μάλιστα βάρος δυσανάλογο σε σχέση με το ειδικό βάρος τους! Αυτονόητος λοιπών ο σεβασμός. Ο σεβασμός στη γυναίκα. Την εποχή που ανθεί το εμπόριο λευκής σαρκός (ενδιαφέρον ότι το λευκό περιχαρακώνει την χρωματική απόχρωση του εγκλήματος), η βιομηχανία του sex, η μηχανιστική αντίληψη του έρωτα, οι εφήμερες σχέσεις. Η συμπόνοια και η κατανόηση ως αυτονόητα επίσης. Σε μια εποχή που εξυψώνει την ατομικότητα, τον ανταγωνισμό, την επικράτηση, τον αφανισμό του άλλου, του αδύναμου, του μειονεκτικού.
Η "αγία" Ελληνική κοινωνία
Στην ¨αγία" Ελληνική κοινωνία. Την κοινωνία των εγκλημάτων που γίνονται πίσω από ερμητικά κλειστές πόρτες και διαιωνίζονται μέσα από σφραγισμένα στόματα και αυτιά και σφαλισμένα μάτια. Στην κοινωνία που μαθαίνει στα αγόρια και τα κορίτσια της τον έρωτα -πρωτίστως αν όχι αποκλειστικά- στην ανταλλακτική του διάσταση. Για τα αγόρια, μια επίσκεψη με τον "περπατιάρη" πατέρα στις "Ρωσίδες"! Και αν πει κάποιος ότι δεν είναι πλέον τόσο συνηθισμένες οι σχετικές τσάρκες θα απαντήσω πως δεν έχει πια και τόση σημασία. Το αφήγημα τους είναι τόσο ζωντανό, τόσο δυνατό και σύγχρονο στην νέο-ελληνική κοινωνία που γίνεται στίχος της λαϊκής μούσας και χορεύεται ως βαρύ ζεμπέκικο, με τσιγάρο σέρτικο σε άδοντα χείλη.
Για τα κορίτσια επίσης η μοίρα είναι προδιαγεγραμένη. Ένας καλός γαμπρός και αναλόγως της ομορφιάς ένας πλούσιος καλός γαμπρός. Για να μας βγάλει από το τέλμα και το αδιέξοδο των επιλογών μας. Και να μας προσφέρει εγγόνια, θυσία στον βωμό της διαιώνισης του υπέρτερου γονιδιακού αποτυπώματος της φυλής μας. Και τίποτα λιγότερο δεν θα μπορούσε εύλογα να αντιστοιχεί στους, κατά την κοινή (μας) ομολογία, εξυπνότερους ανθρώπους του πλανήτη! Και τα αγόρια μας συνεχίζονται να εκπαιδεύονται στο σχήμα (γυναίκες - ανταλλακτικά της ηδονής), κατά συνθήκη πόρνες με ορισμένες ελάχιστες εξαιρέσεις όπως η μάνα, η αδερφή μας και η κόρη μας, ενώ τα κορίτσια μαθαίνουν (άρρητα φυσικά), ότι μπορούν να είναι ανταλλακτικά της ηδονής αρκεί να δέσουν "με τα μαγικά τους ξόρκια" τον κατάλληλο.
Και το ερωτικό παιχνίδι εκφυλίζεται σε μια μονομαχία στην αρένα της αρσενικής υπεροχής με έπαθλο την κάθε "γυναίκα τρόπαιο" άξιο στολίδι του μικροαστικού καθιστικού παρέα και ευγενή συντροφιά των άλλων θηραμάτων των ομαδικών μας ονειρώξεων (βλ. πτυχία, βεβαιώσεις σπουδών, πιστοποιήσεις γλωσσομάθειας, μετάλλια κολυμβητικών αγώνων κλπ).
Πέρα απο το αυτονόητο
Και πέρα από το αυτονόητο? Τι υπάρχει πέρα από το αυτονόητο? Γιατί οι άνθρωποι αποφεύγουμε να μιλάμε για την αγάπη. Για είμαι ο "δικός" σου, ο ¨έτσι" (που λέγαμε στα 80's), το γκομενάκι, το crush, η καψούρα? Γιατί ανταλλάσσουμε το συναίσθημα με το πάθος του απόντος αντικείμενου ή γιατί το αντικείμενό του πάθους είναι μια προσωρινή υποκατάσταση (μια καβάτζα) για τον "αληθινό" έρωτα που πιθανολογούμε πως κρύβεται κάπου ανάμεσα στις μύριες συνεπαγωγές των τελειομανιακών του κριτηρίων. Γιατί από το εμείς προτιμάμε το εγώ κι εγώ. Και αντί της σχεσιακής συν εξέλιξης επιλέγουμε τις παράλληλες πορείες των τεμνόμενων συγκυριών.
Και τι γίνεται άραγε όταν τα πράγματα στραβώνουν? Όταν οι τέμνουσες πορείες οδηγούν σε σύγκρουση? Τι γίνεται όταν το πάθος μετατρέπεται σε οργή? Όταν το αντικείμενο φεύγει από την σφαίρα της αναπαράστασης για να λάβει την θέση του μισητού εμποδίου ανάμεσα στο τεράστιο αλλά παραπληγικό μας Eγώ και εκείνον τον σωτήριο έρωτα της επόμενης στροφής? Και ποια η μοίρα της άτυχης που αναλαμβάνει να πληρώσει το κόστος για την κατάρρευση μιας ακόμη αντρικής ψευδαίσθησης!
Συνήθως η απαξίωση, ή χλεύη και ο εξευτελισμός μέσω της εκδικητικής πορνογραφίας. Στις ακραίες (αλλά όχι σπάνιες) περιπτώσεις η φρικιαστική εξαργύρωση των δικαιωμάτων κυριαρχίας .Η εξαύλωση, ο θάνατος. Γνώριμο φαινόμενο στην κοινωνική ψυχολογία έχει μελετηθεί διεξοδικά σε συνθήκες πολέμου. Μπορείς άνετα να αφαιρέσεις την ζωή ενός όντος που θεωρείς λιγότερο ανθρώπινο από εσένα. Για να φτάσουμε εκεί έχει δουλέψει η κρυφή ιδεολογία του μισογυνισμού η τόσο βαθιά ριζωμένη στα ήθη, τις παραδόσεις , τα λαϊκά αφηγήματα και τις κοινωνικές πρακτικές. Φαντάζομαι γνωρίζετε ποια μας στέρησε τον παράδεισο. Παλιά ιστορία βέβαια. Ας πάμε σε κάτι σύγχρονο. Μήπως γνωρίζετε ότι οι Ελληνίδες δεν μπορούν να μπουν σε εκκλησία τις ημέρες που έχουν έμμηνο ρύση ! Ο λόγος ! Γιατί είναι βρώμικες!!!
Το πνεύμα της εποχής
Παράλληλα με την πατροπαράδοτη πατριαρχία εμφανίζεται το νιχιλιστικό πνεύμα της εποχής. Οι γυναικοκτονίες έχουν ως πρωταγωνιστές νέους άντρες, αγόρια της εποχής τους, κατά τεκμήριο μορφωμένους και όμορφους, επιθυμητούς από το αντίθετο φύλο. Όλα αυτά τα αγόρια -δολοφόνοι θα περιμέναμε να έχουν αναπτύξει επαρκή αντισώματα απέναντι στην αφελή πατριαρχική ιδεολογία. Αλλά όχι!
Τα εγκλήματα τους είναι εγκλήματα του ναρκισσιστικού πρότυπου της εποχής που θέλει τον άντρα κυρίαρχο κατακτητή και επομένως εντελώς ανίκανο να αγαπήσει, να συνδεθεί, να νοιώσει, να μοιραστεί, να ονειρευτεί από κοινού με μια σύντροφο στο πλάι του.
ΕΝΤΕΛΩΣ ΑΝΙΚΑΝΟ ΝΑ ΔΕΧΤΕΙ ΤΟ ΟΧΙ- ΤΗΝ ΑΠΟΡΡΙΨΗ- ΤΗΝ ΜΑΤΑΙΩΣΗ ΠΟΥ ΑΥΤΟΝΟΗΤΑ ΕΜΠΕΡΙΕΧΕΤΑΙ ΩΣ ΕΝΔΕΧΟΜΕΝΟ ΣΕ ΚΑΘΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΙΣΟΤΙΜΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ
Γιατί έχουμε κάθε δικαίωμα να εγκαταλείπουμε αλλά καμία υποχρέωση να αντέξουμε την εγκατάλειψη με αξιοπρέπεια .
ΓΙΑΤΙ ΕΙΜΑΣΤΕ ΚΑΚΟΜΑΘΗΜΕΝΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΟΥ ΣΤΕΡΗΘΗΚΑΝ ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΤΟΥΣ ΚΑΙ ΟΧΙ ΕΝΗΛΙΚΕΣ ΠΟΥ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΑΠΟΦΑΣΙΖΟΥΜΕ ΚΑΙ ΝΑ ΔΕΧΟΜΑΣΤΕ ΤΑ ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ
Γιατί δεν έχουμε καλά καλά ξεκαθαρίσει μέσα μας αν η αληθινή εμπειρία είναι εν τέλει ο αποθησαυρισμός των όμοιων ή η εκλεκτική συλλογή των διαφορετικών και πολυποίκιλων. Καθότι ο έρωτας της εποχής είναι ένας έρωτας βουλιμικός και τελειομανής. Ακόρεστος, ανίκανος να αισθανθεί, εμμονικός και αυτοαναφορικός. Γιατί οι σχέσεις (και οι σχεσιακές εμπειρίες) έχουν αριθμητικό πολλαπλασιαστή και λειτουργούν με ποσοτικά κριτήριά. Το περισσότερο, το καλύτερο. Μια εποχή της μεζούρας, του υποδεκάμετρου, του excell των προσώπων/αριθμών και του σταγονόμετρου για τα συναισθήματα.
Και όσο κι αν ακούγεται κοινότυπο οι κάπως βαρετές και χαμηλής διέγερσης έννοιες του σεβασμού και την αγάπης παραμένουν το μοναδικό ανάχωμα απέναντι στην βία, απέναντι στην εκμετάλλευση και την κακοποίηση των γυναικών. Μέχρι τουλάχιστον να επιτελεστεί η αλλαγή της στάσης ζωής που θα καταστήσει τα αυτονόητα, αυτονόητα. Και για να γίνει αυτό απαιτείται πραγματική παιδεία (και όχι μόρφωση) και κυρίως απαιτείται παραδειγματική συμπεριφορά που θα λειτουργεί ως πρότυπο για τις νέες γενιές.
Αλλά που διδάσκεται η συμπεριφορά σεβασμού και αγάπης, η συμπεριφορά ανοχής απέναντι στο διαφορετικό? Στις οικογένειες που μεγαλώσαμε, μήπως σε εκείνες τις οικογένειες που φτιάξαμε για τα παιδιά μας, στο ακραία ανταγωνιστικό σχολείο της αριστείας και της βαθμοθηρίας, στην εκκλησία που ασχολείται με οτιδήποτε άλλο απ το να διδάσκει την αγάπη και της αποδοχή του άλλου, στο στρατό του μάτσο αρσενικού πολεμιστή, στο επαγγελματικό περιβάλλον του γλειψίματος και της ρουφιανιάς , στους influencers of any kind! "Η φάση στράβωσε" είπε ο δολοφόνος. Δυστυχώς για όλους μας δεν στράβωσε. Πήγε τόσο ευθύβολα όσο ένα βέλος που χτυπάει το κέντρο του στόχου του.
Θεραπευτικές συνθήκες
Είναι ευθύνη του Ψυχολόγου να δημιουργεί τις κατάλληλες θεραπευτικές συνθήκες ώστε ο θεραπεύομενος να ενεργοποιήσει τους εσωτερικούς του μηχανισμούς ίασης.
Οι θεραπευτικές συνθήκες περιγράφησαν για πρώτη φορά απ' τον Carl Rogers την δεκαετία του 50 και παραμένουν η βάση κάθε θεραπευτικής σχέσης. Η θεραπεία στηρίζεται στην ενσυναισθητική στάση του θεραπευτή και την ανευ όρων και προυποθέσεων αποδοχή του ανθρώπου καθότι--- και για ενα μάλλον παράδοξο λόγο ---οι άνθρωποι αλλάζουμε μόνο οταν αποδεχθούμε αυτο που είμαστε.
Και πράγματι ενα σημαντικό κομμάτι της ψυχοπαθολογίας εμφανίζεται στην προσπάθεια μας να "ξεχάσουμε" να "καταστείλουμε" να "εξαφανίσουμε" μη αποδεκτά συναισθήματα που προέρχονται απο μη αποδεκτές πλευρές του εαυτού μας.
Το πιο δύσκολο κομμάτι στη θεραπεία του τραυματισμένου άνθρωπου είναι το να δει τον εαυτό του εξω απ το τραύμα.
Οι άνθρωποι στηριζόμαστε στην οικειότητα των καταστάσεων και ανεξάρτητα του ποιες είναι αυτές οι καταστάσεις και τι μας προκαλούν δεν παυουν να μας προσφέρουν μια αισθηση ελέγχου, πρόβλεψης και ασφάλειας απέναντι στο αβέβαιο, αλλότριο και εν δυνάμει απειλητικό της αλλαγής.
Το ψυχικό τραύμα προκαλεί μια αυτόματη νευροβιολογική απάντηση απέναντι σε μια πραγματική, φανταστική ή συνεπαγώμενη απειλή. Ο εγκέφαλος οργανώνεται με σκοπό την επιβίωση και οχι την ευεξία και την ανάπτυξη. Ως αποτέλεσμα των νευροβιολογικών αλλαγών η συμπεριφορά των ανθρώπων μεταβάλλεται. Γίνεται επιθετική, απόμακρη, ψυχρή, παρορμητική. Τα αρνητικά συναισθήματα και το άγχος που προκαλεί η υπερδιέγερση αντιμετωπίζονται με διαταρακτικές συμπεριφορές (κρίσεις, αυτοκαταστροφικότητα) και με αυτοθεραπεία (Αλκοόλ, ναρκωτικά κλπ). Οι βαθιές πεποιθήσεις αναξιότητας που έρχονται απ την παιδική ηλικία επεκτείνονται και γενικεύονται επηρεάζοντας κάθε τομέα της ανθρώπινης ζωής.
Η χαμηλή αυτοεκτίμηση των τραυματισμένων αποτελεί ενα βαθύ υπαρξιακό και δυσεπίλητο ταυτοτικό ζήτημα καθότι οι συμπεριφορές τους δεν ανάγονται στο τραυματικό τους παρελθόν αλλά στον άχρηστο, ανάξιο, κακό, διαταραγμένο, ανήθικο χαρακτήρα τους.
Και το σημαντικότερο ίσως θεραπευτικό έργο είναι η αλλαγή αυτων των βαθιά ριζωμένων πεποιθήσεων που συνήθως αποτελούν δημιουργήματα της παιδικής ηλικίας και αντιπροσωπεύουν σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό τις επικριτικές φωνές των σημαντικών προσώπων της ζωής του παιδιού.
Οσον αφορά το λεγόμενο δευτερογεννές όφελος (τα οφέλη δηλαδή που αποκομίζει κάποιος απ τον ρόλο του ασθενή) σαφέστατα υπάρχει αλλα το θεωρώ ήσσονος σημασίας.
Αν μεταβληθούν οι πεποιθήσεις καταρρέει μαζί τους και το όποιο όφελος (ασήμαντο βέβαια σε κάθε περίπτωση σε σχέση με το κόστος που εχει καταβληθεί στο τραυμα)
Οσον αφορά το περιβάλλον η σύγχρονη έρευνα εχει αποδείξει οτι οι Δυσχερείς Εμπειρίες της παιδικής ηλικίας (Adverse Childhood Experiences ) έχουν μια τρομακτική επίπτωση στην ψυχολογική αλλα και την σωματική υγεία των τραυματισμένων παιδιών.
Αν ενα παιδί μεγαλώσει στις κατάλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες που ευνοούν την ομαλή ψυχοσωματική του εξέλιξη τότε η πιθανότητα να αναζητήσει ως ενήλικας την βοήθεια ειδικού μειώνονται δραστικά. Απ την άλλη βέβαια αν ένα παιδί μεγαλώσει σε περιβάλλοντα που δεν ευνοούν αυτές τις συνθήκες (ακυρωτικά/κακοποιητικά περιβάλλοντα) οι πιθανότητες να αναζητήσει / φτιάξει στην ζωή του σχεσιακά περιβάλλοντα κατανόησης και αποδοχής μειώνονται οποτε μοιραία αυξάνονται οι αντίστοιχες πιθανότητες να χρειαστεί βοήθεια ειδικόυ .
Το κατάλληλο περιβάλλον (θεραπευτικό ή μη) είναι σίγουρα το ζητούμενο, το πρόβλημα ειναι οτι για τον τραυματισμένο άνθρωπο ειναι συνήθως Terra incognita μια άγνωστη ή βαθιά λησμονημένη και απειλητική περιοχή που φοβάται να εξερευνήσει.
Αυτεπίγνωση
Η επίγνωση του εαυτού προϋποθέτει την επίγνωση των αιτιών της συμπεριφοράς, την επίγνωση των αποτελεσμάτων της, αλλά και την επίγνωση της αιτιακής κατεύθυνσης της συνάφειας που διασαφινίζει τα αίτια απ’ τα αιτιατά.
Η αληθινή επίγνωση του εαυτού -πέρα απο κάθε υπερβατική λογική- με δυσκολία θα πορευτεί την ολισθηρή ατραπό της μεταφυσικής και της μαγείας χωρίς να καταφύγει σε πυθιακής σύλληψης εικοτολογίες για το είναι και το γίγνεσθαι του εσωτερικου μας κόσμου.
Επίστρεφοντας απ τις ονειρώδεις περιπλανήσεις μας οφείλουμε επιτέλους ρελιστικα να διερευνήσουμε την νομοτελειακά απροσδιόριστη φύση μας, οχι πλέον για να την καταλάβουμε (και επομένως να την ελέγξουμε), αλλα κυρίως για να διευρίνουμε την ανοχής μας στη θεμελιώδη υπαρξιακή μας αβεβαιότητα.
Χρησιμοποιώντας λιγότερο η περισσότερο αυθαίρετες ερμηνείες, υποθέσεις και σενάρια, μεταχειριζόμενοι με σύνεση τα εργαλεία της αδύναμης μας επιστήμης και κυρίως παραδεχόμενοι την δυσκολία μας να εξηγήσουμε πλήρως και να προβλέψουμε επακριβώς, ας παραμείνουμε τουλάχιστον διαθέσιμοι και περίεργοι σε νέους χώρους και νεους δρόμους νοημάτων και των συμβολισμών πλαισίωσης του αδιανόητου των ανθρωπίνων
καταστάσεων.
Γιατί η εσωτερική μας πραγματικότητα ανάγεται στον μοναδικό ίσως οικουμενικό νόμο της συμπεριφοράς, την υποκειμενική αλήθεια της ανθρώπινης εμπειρίας.